Khám phá món 'cơm vàng' của người H’Mông

Mèn mén được làm từ những hạt ngô tẻ địa phương, là thực phẩm hàng ngày của người H’Mông. Được làm từ những nguyên liệu hết sức đơn giản, nhưng món ăn này lại có hương vị đặc biệt và mang linh hồn, văn hóa đậm đặc bản sắc, gắn bó với sinh hoạt hàng ngày của dân tộc H’Mông.

Trước kia, mèn mén là món ăn chính, là “cơm” hàng ngày của người H’Mông. Ngày nay, cuộc sống của người dân đã đủ đầy hơn, nhưng mèn mẽn vấn giữ vai trò chủ đạo trong bữa cơm hàng hàng. Bởi dù là món ăn nhưng mèn mén đã ngấm vào máu thịt, nuôi dưỡng bao thế hệ đồng bào người H’Mông. Ngoài giá trị văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc, món ăn này còn có giá trị về mặt dinh dưỡng. Chính vì thế, trong bữa sáng hàng ngày của đồng bào dân tộc H'Mông tại các vùng như Hà Giang, Bắc Hà (Lạng Sơn), Simacai (Lào Cai) đây là món ăn truyền thống không thể thiếu. 

Cứ sau mỗi mùa thu hoạch, bà con dân tộc Mông lại phơi ngô trên hiên nhà hay gác bếp, chờ khi thật khô mới đem đi làm mèn mén. Đầu tiên, người ta tách hạt ngô, nhặt và loại bỏ các hạt bị sâu, mốc và chỉ giữ lại những hạt tròn và mẩy rồi đem mang đi xay. Muốn bột ngô thành phẩm ngon, người dân nơi đây thường xay bằng cối đá truyền thống. Khi xay phải xay từng ít một thì bột ngô mới mịn, khi nấu lên mới ngon. Bởi vậy, công đoạn xay ngô được xem là vất vả nhất khi làm mèn mén. 

Ngô xay xong được đem sàng để bỏ mày và sạn, sau đó đổ ra vào nia để trộn cùng chút nước. Người ta phải tính toán lượng nước sao cho khéo, vừa đủ để bột không bị khô hay ướt quá. Nếu bột khô, khi hấp sẽ khó chín, còn bột ướt sẽ làm món ăn bị nhão, không ngon.

Để giữ nguyên được vị ngọt, bùi và dẻo thơm của món ăn, mèn mén được chế biến hoàn toàn bằng thủ công. Trải qua hai lần hấp và nhiều công đoạn kỳ công, món “cơm vàng” mới từ “nương bãi lên mâm cơm”. Nồi hấp mèn mén phải là một chiếc chảo lớn chứa nước, ở giữa đặt một chõ cao. Bột ngô sau khi đảo với nước sẽ được đặt trong chiếc chõ này. Tùy từng loại ngô mà mà thời gian hấp cũng khác nhau. Với ngô non, hấp đến khi nước sôi, hơi bốc nhiều trên miệng chõ là được. Còn với ngô già, cần hấp lâu hơn chừng 10-12 phút để đạt tới độ nhừ, sánh mịn của món ăn.

Sau đó, bột được đổ ra mẹt, chờ nguội để đem đi vò cho tơi. Lúc này, người ta cho thêm lượng nước vừa đủ nữa vào bột đã hấp rồi trộn đều tay, tránh vón cục. Khi thấy bột tơi trở lại thì tiếp tục cho vào chõ để đồ lần hai. Sau hai lần đồ, mèn mén trở nên tơi xốp và được xúc ra từng bát, có thể ăn ngay hoặc rưới mắm lên thưởng thức cùng các món ăn khác. 

Mèn mén đồ chín có vị ngô thơm lan tỏa khắp núi rừng. Do là món ăn khô nên mèn mén thường được ăn với một số món canh như rau bí đỏ, rau cải, canh xương, nước thắng cố... hoặc món mèn mén còn trộn cơm được rất nhiều người Mông yêu thích vì vị ngọt, bùi, thơm của ngô và vị mềm dẻo của cơm. Tại các phiên chợ, món này còn được hòa vào nước dùng để ăn cùng phở hay mỳ tạo hương vị thơm ngon, đậm đà.

Trước đây, người H’Mông chỉ nấu mèn mén để ăn trong nhà. Tuy nhiên ngày ngay món ăn này đã trở nên phổ biến ở các phiên chợ để phục vụ nhu cầu thưởng thức của du khách. Nhiều thực khách lần đầu thưởng thức mèn mén có thể thấy khó ăn nhưng khi đã quen lại thấy ngon, lạ miệng.

Trong quan niệm của người H’Mông, phụ nữ phải biết thêu thùa, phải thương chồng con, biết chăm lo bố mẹ chồng và biết làm mèn mén. Điều này cho thấy vị trí quan trọng của món “cơm vàng” này trong ẩm thực của người H’Mông. Nó không đơn thuần là một món ăn trong vô vàn món ăn trong bản đồ ẩm thực mà đó còn là nét văn hóa của đồng bào người H’Mông.