Thực phẩm chức năng quảng cáo 'trên trời': Lỗ hổng pháp lý đang tiếp tay?

'Lỗ hổng' quảng cáo thực phẩm chức năng

Theo khảo sát từ Hiệp hội Thực phẩm chức năng Việt Nam, các sản hỗ trợ sức khỏe không còn xa lạ, thậm chí ngày càng được người tiêu dùng Việt ưa chuộng. Với tốc độ tăng trưởng đều đặn khoảng 15%/năm, thị trường này không còn là sân chơi riêng của các 'ông lớn' như Traphaco, DHG Pharma... mà còn chứng kiến sự nhập cuộc sôi nổi của startup công nghệ, doanh nghiệp đa cấp và cả những cá nhân kinh doanh online. 

Khác với thuốc điều trị, vốn phải tuân thủ các quy định nghiêm ngặt từ Bộ Y tế về kiểm nghiệm, cấp phép và quảng cáo, thực phẩm chức năng được quản lý với những yêu cầu “dễ thở” hơn nhiều. Theo Nghị định 15/2018/NĐ-CP về an toàn thực phẩm, các sản phẩm này chỉ cần đăng ký công bố chất lượng mà không phải trải qua kiểm định lâm sàng khắt khe như thuốc.

Thêm nữa, điểm khác biệt của thực phẩm chức năng còn nằm ở những cam kết hỗ trợ sức khỏe toàn diện từ trẻ hóa, giảm cân đến tăng cường đề kháng. Chính những cam kết này đã tạo được sự đồng cảm với người tiêu dùng. Tuy nhiên, sự phát triển mạnh mẽ của thị trường thực phẩm chức năng tại Việt Nam cũng đi kèm với một số thách thức và rủi ro. 

Do quy định quản lý "dễ thở" hơn so với thuốc, thị trường này dễ bị lạm dụng bởi các sản phẩm kém chất lượng hoặc quảng cáo sai sự thật. Nhiều doanh nghiệp, đặc biệt là các cá nhân kinh doanh online hoặc mô hình đa cấp, lợi dụng tâm lý người tiêu dùng để đưa ra những tuyên bố phóng đại về công dụng sản phẩm, như "trẻ hóa tức thì" hay "chữa lành mọi bệnh". Điều này không chỉ gây nhầm lẫn mà còn tiềm ẩn nguy cơ ảnh hưởng đến sức khỏe người dùng nếu sản phẩm không được kiểm soát chặt chẽ.

Bên cạnh đó, sự bùng nổ của thương mại điện tử và sự thay đổi trong hành vi tiêu dùng cũng được cho là một trong những nguyên nhân tạo điều kiện cho thực phẩm chức năng dễ dàng 'lách luật'.

Trên các nền các nền tảng xuyên biên giới, doanh nghiệp hoặc người bán chỉ cần đăng ký và trả phí có thể chạy quảng cáo, không cần qua bất cứ khâu kiểm tra, giám sát nào. Cùng với mạng xã hội, công thức "thành công" của hầu hết nhãn hàng chính là kết hợp với người nổi tiếng. Như sản phẩm kẹo rau KERA, nhờ công thức này mà đã bán được khoảng 130.000 hộp kẹo chỉ trong 3 tháng, trước khi bị cơ quan chức năng phanh phui về chất lượng. 

Trong khi đó, với một quảng cáo truyền thống, doanh nghiệp phải cung cấp đầy đủ các giấy tờ pháp lý có liên quan như giấy phép hoạt động, giấy phép quảng cáo, đặc biệt là giấy phép liên quan đến sản phẩm. 

Trả lời báo chí, PGS.TS Trần Đáng, Chủ tịch Hiệp hội Thực phẩm chức năng Việt Nam khẳng định: “Hiện vẫn chưa có tiêu chuẩn quốc gia cụ thể về kiểm nghiệm định kỳ đối với sản phẩm thực phẩm chức năng sau khi được cấp phép. Việc hậu kiểm chủ yếu mang tính hình thức, chỉ khi có sự cố thì cơ quan chức năng mới vào cuộc. Trong khi đó, thực phẩm chức năng lại đang được tiêu thụ như hàng tiêu dùng phổ biến, nên nếu không giám sát chặt chẽ, hậu quả có thể lan rộng theo cấp số nhân.”

Ông cũng cảnh báo về một vòng luẩn quẩn đáng báo động, đó là sản phẩm giả tiếp tục hoành hành, người tiêu dùng hoang mang mất niềm tin, còn doanh nghiệp làm thật lại bị tổn hại. Trong khi đó, cơ quan quản lý vẫn thiếu công cụ đủ mạnh để xử lý triệt để.

Theo ông Đáng, ba hành vi vi phạm đạo đức phổ biến trong lĩnh vực quảng cáo thực phẩm chức năng hiện nay gồm: Quảng cáo sai sự thật, đánh tráo khái niệm; Phóng đại công dụng hoặc mập mờ khiến người dùng hiểu nhầm là thuốc; Lợi dụng hình ảnh bác sĩ, nghệ sĩ hoặc các cơ sở y tế để tạo niềm tin giả

“Có đến 80% quảng cáo các sản phẩm phòng và hỗ trợ điều trị bệnh trên mạng xã hội thực chất là thực phẩm chức năng ‘trá hình’. Không ít người bệnh vì tin vào những lời quảng cáo đó mà tiền mất, tật mang,” ông Đáng nhấn mạnh.

Tăng cường hậu kiểm và xử lý sai phạm

Trước thực trạng này, Cục ATTP đã ban hành Công văn số 1130/ATTP-NĐTT yêu cầu Sở Y tế, Sở An toàn thực phẩm, Ban Quản lý ATTP và các Chi cục ATTP tại các địa phương siết chặt quản lý đối với hoạt động kinh doanh, quảng cáo thực phẩm chức năng. Các đơn vị cần rà soát hoạt động phân loại và phân nhóm thực phẩm bổ sung theo đúng quy định tại Thông tư 43/2014/TT-BYT và hướng dẫn tại Công văn 2792/ATTP-SP ngày 14/11/2024.

Cục ATTP nhấn mạnh, việc ghi nhãn và quảng cáo thực phẩm bổ sung phải đảm bảo tuân thủ các quy định của pháp luật hiện hành. Đặc biệt, nội dung quảng cáo liên quan đến khuyến cáo sức khỏe cần được kiểm soát chặt chẽ, tránh gây nhầm lẫn với thuốc chữa bệnh. Các tổ chức, cá nhân phải thực hiện theo Khoản 2 Điều 8 Thông tư 43/2014/TT-BYT (đã được sửa đổi, bổ sung tại Thông tư 17/2023/TT-BYT).

Bên cạnh đó, Cục cũng yêu cầu các địa phương nhanh chóng triển khai các nội dung hướng dẫn, đẩy mạnh công tác kiểm tra, giám sát và công khai kết quả xử lý các vi phạm trong hoạt động quảng cáo, ghi nhãn thực phẩm bổ sung.

Trong thời gian qua, Cục ATTP đã liên tục phát đi các văn bản yêu cầu địa phương tăng cường hậu kiểm sau khi doanh nghiệp tự công bố hoặc đăng ký bản công bố sản phẩm. Một trong những trọng điểm giám sát là các nền tảng thương mại điện tử, website bán hàng và ứng dụng di động đang rao bán sản phẩm chưa được cấp phép, chưa công bố theo đúng quy định.

Cơ quan này cũng khuyến cáo người tiêu dùng chỉ nên sử dụng sản phẩm có nguồn gốc rõ ràng, đã được công bố hợp lệ và cảnh giác với các quảng cáo phi thực tế, thiếu cơ sở khoa học, đặc biệt là trên mạng xã hội.

Đáng chú ý, Bộ Y tế hiện đang xây dựng dự thảo sửa đổi Nghị định 15 về quản lý an toàn thực phẩm. Một trong những điểm mới đáng quan tâm là quy định chặt chẽ hơn đối với hoạt động quảng cáo thực phẩm chức năng - lĩnh vực đang bị lợi dụng để tung tin sai lệch.

Theo dự thảo, không chỉ tổ chức, cá nhân chịu trách nhiệm quảng cáo mà cả các đơn vị phát hành quảng cáo, nền tảng truyền thông và người nổi tiếng (KOLs) tham gia quảng bá cũng sẽ phải liên đới trách nhiệm nếu nội dung quảng cáo sai lệch, gây hiểu lầm.

Dự thảo cũng đề xuất xây dựng bộ quy tắc đạo đức quảng cáo thực phẩm chức năng, đồng thời mở rộng vai trò giám sát cho nhiều bộ, ngành khác như Bộ Công an, Bộ Công Thương, Bộ Khoa học và Công nghệ, Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch… Các đơn vị này sẽ cùng phối hợp gỡ bỏ nội dung vi phạm, giám sát phòng kiểm nghiệm và xử lý nghiêm hành vi sai phạm.

Ngoài ra, Bộ Y tế cũng đề xuất quản lý chặt chẽ ba đối tượng chính trong chuỗi quảng cáo: đơn vị chịu trách nhiệm nội dung quảng cáo, nền tảng phát hành và người có ảnh hưởng tham gia quảng bá sản phẩm.