'Nuôi Em' và cơn địa chấn mạng xã hội: Sự thật, niềm tin và những bài học đắt giá

Những ngày đầu tháng 12, mạng xã hội Việt Nam “dậy sóng” trước các luồng thông tin trái chiều xoay quanh Dự án Nuôi Em - một chương trình thiện nguyện đã tồn tại hơn 10 năm, được nhiều KOL và cộng đồng yêu mến. Hơn 90.000 lượt trẻ em đã được hỗ trợ thông qua dự án trong suốt một thập kỷ, với mức đóng góp vừa sức (1.450.000 đồng/em/năm học), giúp hàng chục nghìn người sẵn lòng tham gia.

Tuy nhiên, chính vì quy mô lớn và mức độ lan tỏa mạnh mẽ, khủng hoảng lần này lại tạo ra hiệu ứng bùng nổ chưa từng có. Nhiều nhà hảo tâm “giật mình nhớ ra” mình cũng từng đóng góp và lập tức cùng cộng đồng rà soát, đặt câu hỏi, đưa ra yêu cầu làm rõ.

Tia lửa khởi đầu khủng hoảng

Khủng hoảng bắt đầu khi nhà hảo tâm Alexa Phan đăng bài ngày 6/12, phản ánh việc mã NE03905 mà chị nhận nuôi từ tháng 8/2022 sau đó lại xuất hiện tên nhà tài trợ khác vào tháng 1/2023. Khi đặt câu hỏi, chị nhận được trả lời rằng “trôi tin nhắn”, kèm giấy chứng nhận có dấu hiệu bị chỉnh sửa.

Từ phản ánh này, cộng đồng “anh chị nuôi” đã tự rà soát và một nhóm thống kê sơ bộ cho thấy hơn 250 mã trẻ em bị trùng, mỗi em có tới 2 - 5 người cùng đóng tiền trong một năm học.

Bà Đặng Thanh Vân - Chuyên gia tư vấn chiến lược thương hiệu, Chủ tịch Công ty Thanhs nhận định:

“Khủng hoảng truyền thông không tự nhiên sinh ra, nó là kết quả của những điểm nghẽn thông tin tích tụ lâu ngày. Khi một phản ánh xuất hiện, nếu được giải quyết ngay lập tức và minh bạch thì đã không bùng phát mạnh đến vậy".

Những xử lý ban đầu: Đúng nhưng… quá muộn

Anh Hoàng Hoa Trung - người sáng lập Dự án Nuôi Em đã trả lời phỏng vấn trên kênh của chuyên gia Nguyễn Ngọc Long (Trăng Đen), sau đó bổ sung phản hồi bằng một thông cáo vào ngày 9/12. Tuy nhiên, tất cả đều đến muộn hơn mức cần thiết.

Theo bà Vân, ngay khi tài khoản Alexa đặt câu hỏi ngày 6/12, lẽ ra dự án phải ra thông cáo chính thức, trễ nhất chỉ nên trong vòng 24 giờ. Việc phản ứng chậm chỉ khiến dư luận lấp đầy khoảng trống thông tin bằng suy đoán.

Bên cạnh đó, việc trả lời phỏng vấn khi chưa chuẩn bị kỹ càng khiến một số phát ngôn của anh Trung gây tác dụng ngược, đẩy khủng hoảng truyền thông sang cấp độ cao hơn.

Những sai lầm cốt lõi dẫn tới khủng hoảng

Dù chưa có kết luận chính thức và cần tôn trọng nguyên tắc “không kết luận khi chưa điều tra”, chuyên gia Đặng Thanh Vân chỉ ra nhiều điểm yếu hệ thống mà dự án Nuôi Em cần nhìn nhận thẳng thắn:

Thiếu tôn trọng và đồng cảm với mạnh thường quân

Nhiều mạnh thường quân phản ánh rằng cách trao đổi của dự án thời gian dài có phần thiếu tinh tế, đặt họ vào thế “nghĩa vụ”. 

“Người bỏ tiền ra làm từ thiện có quyền biết tiền của họ đi đâu. Thái độ ‘tôi đã thông báo rồi, bạn không theo dõi thì kệ’ là không phù hợp với hoạt động thiện nguyện", bà Vân phân tích.

Minh bạch tài chính yếu từ giai đoạn đầu

Dự án vận hành bằng nguồn lực cá nhân nên việc hạch toán “sổ tay”, ghi chú rời rạc là dễ hiểu. Nhưng khi dòng tiền lên đến hàng chục, hàng trăm tỷ mỗi năm, cách làm này trở thành mối nguy lớn.

“Làm từ thiện là chi tiền của người khác. Vì vậy, dù khoản chi nhỏ hay không có hóa đơn, cũng phải hạch toán đầy đủ. Đây là trách nhiệm không thể xem nhẹ", bà Vân nói.

Luân chuyển dòng tiền thiếu công khai

Nhiều mạnh thường quân bất ngờ khi tiền dư hoặc tiền lãi được tự động điều chuyển sang hoạt động khác, dù việc này khá phổ biến trong các chương trình thiện nguyện. Tuy nhiên, thiếu thông báo trước - sau đã khiến mọi chuyện trở nên nhạy cảm và nảy sinh sự hoài nghi.

Sai lầm trong thông điệp truyền thông

Ngày 8/12, Fanpage Nuôi Em thông báo “đóng băng tài khoản và dừng giải ngân”. Lẽ dĩ nhiên, điều này chỉ khiến cộng đồng càng thêm lo lắng thay vì được trấn an.

Vi phạm quy định của Nghị định 93/2021/NĐ-CP?

Một điểm nghiêm trọng hơn cả ở khía cạnh truyền thông là có thể dính líu tới pháp luật. Dự án dùng tài khoản cá nhân để nhận tiền, vi phạm quy định bắt buộc phải dùng tài khoản riêng cho hoạt động thiện nguyện.

Bà Vân nhấn mạnh: “Đây không còn là khủng hoảng truyền thông nữa. Đây là vấn đề pháp lý".

"Nuôi Em" nên làm gì để làm dịu ngọn lửa khủng hoảng?

Theo chuyên gia Đặng Thanh Vân, đây là thời điểm dự án Nuôi Em phải chủ động, không chờ bị động nữa. Đội ngũ quản lý cần nhanh chóng:

• Hạch toán toàn bộ chi - thu nhiều năm, kể cả ghi chú tay.

• Thiết lập thời gian họp báo, công bố ngay để giảm hoang mang.

• Phối hợp báo chí chính thống, không né tránh phỏng vấn.

• Xây dựng hệ thống công nghệ quản lý minh bạch (điểm mạnh của anh Hoàng Hoa Trung).

• Mở tài khoản 4 số theo đúng quy định pháp luật.

• Hoàn thiện báo cáo tài chính toàn bộ các dự án đang vận hành.

Về phía mạnh thường quân và cộng đồng, bà Vân phân tích rõ 3 tầng thái độ:

• NÊN: Tiếp tục yêu cầu minh bạch, lập nhóm rà soát, đối chiếu thông tin.

• KHÔNG NÊN: Tấn công cá nhân, đào bới đời tư hoặc tham gia “ném đá hội đồng”.

• KHÔNG ĐƯỢC: Kết án khi chưa có kết luận điều tra chính thức.

“Một lời kết án là nhỏ nhưng hàng nghìn lời có thể gây tổn thương tâm lý nghiêm trọng cho một số con người. Vậy nên, hơn hết chúng ta cần giữ cho mình sự điềm tĩnh, tỉnh táo và nhân văn trong mọi phản ứng.

Hãy để các cơ quan chức năng làm phần việc của họ, còn cộng đồng chúng ta duy trì sự giám sát nhưng không ngừng tôn trọng. Mỗi lời bình luận, mỗi lượt chia sẻ đều nên hướng đến mục tiêu xây dựng một môi trường thiện nguyện lành mạnh, công bằng và khuyến khích những người tốt tiếp tục dấn thân vì cộng đồng", bà Vân cho hay.