Báo chí chuyên sâu: Đào tới gốc, kể tới ngọn

Gốc rễ của một bài báo hay không dừng ở bề mặt hiện tượng

Theo nhà báo Nguyễn Thu Quỳnh, viết bài chuyên sâu không đơn thuần là thuật lại hiện tượng, mà là quá trình khám phá bản chất, lý giải mâu thuẫn và kiến tạo hệ thống lập luận vững chắc để chạm đến cốt lõi của vấn đề. Nhất là trong thời đại mà mạng xã hội bùng nổ, thông tin tràn lan, thật - giả lẫn lộn, báo chí chính thống ngày càng chịu áp lực lớn trong việc giữ vững vai trò dẫn dắt, kiểm chứng và cung cấp tri thức đáng tin cậy. 

Điểm khởi đầu của bài viết chuyên sâu, theo nhà báo Thu Quỳnh, không phải là một sự kiện “nóng”, mà là một vấn đề đủ chiều sâu để khơi gợi thảo luận và chất vấn chính sách. “Tôi muốn viết về tái chế rác thải nhựa – đó là một hiện tượng.

Nhưng nếu tôi đặt câu hỏi: Vì sao mô hình tái chế ở một địa phương không thể nhân rộng? Chính sách nào đang kìm hãm nó? Khi đó, bài viết bắt đầu hình thành “xương sống”. Không có hiện tượng xã hội nào tồn tại độc lập. Nó luôn gắn liền với bối cảnh chính sách, lịch sử và động lực xã hội. Nhà báo chuyên sâu phải đào xuống tận gốc, chứ không dừng lại ở biểu hiện bề mặt”, nhà báo Thu Quỳnh nhận định. 

Theo nhà báo Thu Quỳnh, một kỹ năng quan trọng khác mà nhà báo chuyên sâu cần rèn luyện là xây dựng sơ đồ thông tin: mỗi nguồn – từ nông dân, chuyên gia đến cơ quan quản lý – đóng vai trò gì trong việc làm sáng rõ các “nhánh” của cây vấn đề? Nguồn nào xác nhận dữ kiện? Nguồn nào phản biện chính sách? Từ đó, bài viết không chỉ có tính hệ thống mà còn đảm bảo khách quan và đa chiều.

Trong quá trình tác nghiệp, nhà báo cũng cần chủ động đặt kịch bản phỏng vấn: mình cần thông tin gì từ từng đối tượng? Câu hỏi nào gợi ra được dữ liệu có chiều sâu? “Tôi luôn xác định rõ mục tiêu trước khi bước vào bất kỳ buổi phỏng vấn nào. Không thể hỏi lan man rồi về sắp xếp sau. Làm báo chuyên sâu đòi hỏi tư duy tổ chức ngay từ đầu”, Thu Quỳnh chia sẻ.

Thu thập thông tin là giai đoạn tốn thời gian nhất, nhưng cũng là giai đoạn quyết định chất lượng bài viết. Nhà báo Thu Quỳnh khuyến nghị phải kết hợp cả nguồn chính thống và thực tế đời sống – không chỉ hỏi “chuyện gì đã xảy ra” mà cần hỏi “vì sao điều đó xảy ra” và “ai chịu tác động từ điều đó”. Chỉ khi đi qua nhiều lát cắt như vậy, bài viết mới có thể đưa ra một góc nhìn riêng biệt, mang đậm dấu ấn nghề nghiệp.

Giữ bản lĩnh, khẳng định bản sắc nhà báo

Sau khi hoàn tất một bài báo chuyên sâu, tưởng như hành trình đã kết thúc. Nhưng với nhà báo Thu Quỳnh, giai đoạn khó khăn nhất lại chính là khâu tự đánh giá – hay còn gọi là “soi lại bài”. Đây là lúc người viết cần tạm thoát khỏi dòng cảm xúc, quay về với lý trí, để kiểm tra lại từng mắt xích trong lập luận: có chỗ nào thiếu logic không? Có dữ kiện nào chưa được kiểm chứng kỹ càng? Có mâu thuẫn nào chưa được lý giải?

Trong khi tác nghiệp, người viết thường dễ bị “say” với đề tài, chìm trong dữ liệu thu thập được mà không nhận ra các lỗi logic nhỏ – nhưng tích tụ lại có thể làm yếu toàn bộ cấu trúc bài viết. Những lỗi này có thể là sự rời rạc trong lập luận, thiếu sự nối kết giữa các dẫn chứng, hay thậm chí là sự lặp lại không cần thiết. Và không phải lúc nào cũng có người đồng nghiệp đủ thời gian hoặc hiểu vấn đề sâu sắc để soi lại bài giúp bạn.

Vậy ai sẽ là người "cứu" bài viết? Câu trả lời, chính là người viết – với một bộ công cụ quan trọng mà không phần mềm AI nào hiện nay có thể thay thế: khả năng tổ chức thông tin và đánh giá tính logic dựa trên kinh nghiệm thực tiễn.

Các công cụ như ChatGPT hay phần mềm kiểm tra ngữ pháp có thể hỗ trợ nhận diện lỗi chính tả, gợi ý cách viết gãy gọn hơn. Tuy nhiên, việc xác định một lập luận có thuyết phục không, liệu dẫn chứng có đủ sức nặng không, hay có khúc mắc nào trong dòng suy luận – đó vẫn là phần việc của nhà báo bằng xương bằng thịt.

Đó cũng là lý do những phóng viên dày dạn – người đã chứng kiến nhiều lần chính sách thay đổi, đã từng lật lại các báo cáo tưởng như đã cũ kỹ – vẫn giữ được vị trí quan trọng trong các tòa soạn. Họ hiểu rằng không có gì đơn giản trong một hiện tượng xã hội: có thể chính sách đúng nhưng thực thi sai; có thể người dân được hỗ trợ nhưng không thấy lợi ích; có thể lời hứa đưa ra nhưng thiếu cơ chế giám sát. Và nhà báo phải là người phân tích, “hòa giải” các góc nhìn đó bằng lập luận công tâm.

Làm báo chuyên sâu cũng là hành trình nhìn lại chính mình. Nhà báo không chỉ đi tìm câu chuyện ngoài xã hội, mà còn đi tìm câu trả lời cho những câu hỏi nội tâm: Mình tin vào điều gì? Mình muốn thay đổi điều gì? Khi người đọc cảm nhận được sự thành thật, sự kiên định và sự tử tế trong bài viết, họ sẽ giữ niềm tin vào người viết – bất chấp cơn lốc thông tin ngoài kia thay đổi từng phút.

Đối với các nhà báo trẻ, chị Thu Quỳnh nhắn nhủ: “Viết chuyên sâu không phải để gây sốc hay câu view. Đó là cách bạn để lại dấu ấn nghề nghiệp, để người đọc tìm đến bạn vì giá trị thật sự – chứ không chỉ vì sự tò mò thoáng qua”.

“Tôi luôn tự nhắc mình, một bài viết tốt là bài mà học sinh lớp 9 cũng hiểu. Khi hướng dẫn các bạn trẻ mới vào nghề báo, tôi thường nói: Hãy viết sao cho bố mẹ em đọc cũng thấy hay. Bởi nếu quá khô khan, hàn lâm hay mang tính hô khẩu hiệu, bạn sẽ đánh mất độc giả ngay từ những dòng đầu tiên. Ngoài ra góc nhìn của người viết là thứ không thể sao chép – nhưng hoàn toàn có thể rèn luyện. Và sự rèn luyện ấy bắt đầu từ thái độ kỹ lưỡng với từng chi tiết” nhà báo Thu Quỳnh nhận định. 

Nhà báo Thu Quỳnh cho biết từng viết một bài về hệ sinh thái sông Mekong – mất mấy tháng trời để tìm hiểu tài liệu, đi phỏng vấn, rồi trau chuốt từng luận điểm. Khó nhất không phải là viết, mà là xây dựng một lập luận đủ chặt chẽ để không ai có thể bác bỏ. Đó là sự kết hợp giữa khoa học và cảm xúc, giữa dữ liệu và chiều sâu.