'Vùng xám' của những nhà sáng tạo nội dung: Khi KOL/KOC vẫn ‘vô tư’ quên nghĩa vụ thuế?

Nghề sáng tạo nội dung đang chứng kiến sự bùng nổ chưa từng có tại Việt Nam, kéo theo nguồn thu khổng lồ từ quảng cáo, hợp đồng thương hiệu và thương mại điện tử. Tuy nhiên, khi doanh thu tăng, các vấn đề pháp lý cũng dần bộc lộ: từ việc kê khai thuế, bản quyền nội dung, đến hợp đồng hợp tác với doanh nghiệp. 

Trong cuộc trò chuyện cùng Tiếp thị & Gia đình, Thạc sĩ Lê Thanh Lâm - Chuyên gia tư vấn pháp luật hình sự đã có những phân tích về "vùng xám" trong hoạt động của giới sáng tạo và những định hướng hoàn thiện khung pháp lý để đảm bảo tính minh bạch cho thị trường.

Không thể nói “chỉ làm nội dung giải trí” để né nghĩa vụ thuế

- Thưa ông, vụ việc “Gia đình Hải Sen” bị cáo buộc che giấu doanh thu hơn 80 tỷ đồng đang gây chú ý lớn. Ở góc độ pháp lý, ông đánh giá hành vi này như thế nào và có bị xử lý hình sự không?

Tôi cho rằng đây là ví dụ điển hình cho thấy sự chuyển dịch của tội phạm kinh tế trong bối cảnh kinh tế số. Với con số doanh thu 80 tỷ đồng bị che giấu, đây khó có thể là sự “vô tình thiếu hiểu biết” mà có dấu hiệu của hành vi trốn thuế có tổ chức, có thủ đoạn tinh vi.

Theo Luật Quản lý thuế và Bộ luật Hình sự, hành vi cố tình che giấu doanh thu, sử dụng tài khoản trung gian để trốn thuế có thể bị xử lý hình sự. Nếu cơ quan điều tra chứng minh được yếu tố chủ quan, hành vi này hoàn toàn đủ căn cứ truy tố theo tội trốn thuế.

- Không ít nhà sáng tạo nội dung cho rằng họ “chỉ làm video giải trí”, không phải kinh doanh. Theo quy định hiện hành, TikToker, YouTuber hay KOL có được xem là chủ thể kinh doanh độc lập phải kê khai thuế không?

Theo pháp luật Việt Nam, mọi cá nhân có hoạt động tạo ra thu nhập thường xuyên, ổn định, dù không có doanh nghiệp, vẫn được xem là chủ thể kinh doanh độc lập. Khi họ nhận hợp đồng quảng cáo, chia sẻ doanh thu từ nền tảng hoặc bán sản phẩm qua kênh cá nhân - đó là hoạt động cung ứng dịch vụ theo nghĩa rộng và phải kê khai thuế.

Cơ quan thuế quản lý dựa trên dữ liệu thu nhập thực tế, không dựa vào tuyên bố chủ quan của người nộp thuế. Vì vậy, việc “chỉ làm nội dung giải trí” không thể là lý do để né nghĩa vụ pháp lý.

- Vậy đâu là ranh giới giữa thu nhập cá nhân thông thường và thu nhập từ hoạt động kinh doanh, đặc biệt với người làm nghề tự do, thưa ông?

Khác biệt nằm ở tính chất và tần suất của nguồn thu.

Nếu thu nhập chỉ phát sinh rời rạc như tiền thưởng, quà tặng, trúng thưởng... thì là thu nhập cá nhân thông thường. Nhưng nếu cá nhân liên tục cung cấp dịch vụ, sản phẩm hoặc kỹ năng để đổi lấy tiền, tức là thu nhập từ hoạt động kinh doanh.

Những người làm nội dung trên mạng xã hội dù không mở công ty vẫn được xem là hộ kinh doanh cá nhân và phải kê khai thuế giá trị gia tăng và thuế thu nhập cá nhân.

Để nền tảng ngoại báo cáo thu nhập cá nhân theo chuẩn dữ liệu Việt Nam

- Phải chăng hệ thống pháp luật hiện nay vẫn chưa “chạm tới hết” các hình thức thu nhập mới, khiến việc quản lý thuế với KOL gặp khó?

Nhận định đó đúng. Nhưng vấn đề không phải là thiếu luật, mà là thiếu sự tương thích với thực tế phát triển của kinh tế số!

Pháp luật Việt Nam có quy định khá đầy đủ về nguyên tắc thuế nhưng mô hình thu nhập của KOL lại cực kỳ đa dạng: từ chia sẻ doanh thu nền tảng, tiền tip, hoa hồng liên kết, đến thanh toán bằng tiền mã hóa hoặc qua tài khoản trung gian nước ngoài... Hiện cơ chế quản lý thuế vẫn dựa vào tự khai - tự nộp, trong khi dòng tiền KOL lại “chạy” xuyên biên giới, qua nhiều ví điện tử hoặc tài khoản người thân, khiến việc kiểm soát rất khó.

Vì vậy, pháp luật cần tiến thêm một bước xây dựng mô hình quản lý chủ động bằng dữ liệu số, thay vì cuộc “rượt bắt” giữa cơ quan thuế và người sáng tạo.

- Trong thực tế, ông cho rằng đâu là những “lỗ hổng” lớn nhất khiến KOL có thể che giấu doanh thu hoặc kê khai sai?

Lỗ hổng không nằm ở quy định, mà ở khả năng xác minh dòng tiền và thiếu dữ liệu từ nền tảng quốc tế.

Nhiều KOL không giấu hợp đồng lớn trong nước, mà giấu thu nhập phụ từ nước ngoài. Các khoản này không đi qua hệ thống ngân hàng Việt Nam hoặc có đi cũng dễ bị chia ra nhiều tài khoản nên rất khó kiểm soát.

Đặc biệt, việc chưa có cơ chế buộc nền tảng quốc tế báo cáo thu nhập cá nhân theo chuẩn dữ liệu Việt Nam là thiếu hụt lớn. Khi các nền tảng viện lý do “bảo mật” để từ chối, cơ quan thuế mất đi công cụ xác minh độc lập.

- Theo ông, lỗi lớn hơn nằm ở nhận thức của KOL hay ở cơ chế pháp lý chưa theo kịp thực tiễn?

Cả hai đều có trách nhiệm, nhưng lỗi đầu tiên nằm ở nhận thức.

Nhiều KOL vẫn nghĩ rằng “thu nhập từ mạng xã hội quốc tế là tiền ngoài hệ thống Việt Nam”. Đây là sai lầm cơ bản, bởi pháp luật thuế quy định: người cư trú tại Việt Nam phải kê khai mọi khoản thu nhập phát sinh, dù ở trong hay ngoài nước.

Tuy vậy, cũng cần thừa nhận rằng pháp luật chưa bắt kịp tốc độ của kinh tế sáng tạo. Khi luật đi sau, “vùng xám” xuất hiện, tạo tâm lý rằng có thể né hoặc chờ. Giải pháp là phải nâng nhận thức và cải thiện cơ chế pháp lý song song,  vừa tuyên truyền, vừa răn đe để KOL hiểu rằng trốn thuế là hành vi rủi ro hình sự, không phải trò “lách luật”.

- Nếu coi KOL là một phần của “nền kinh tế sáng tạo”, Việt Nam nên điều chỉnh pháp luật theo hướng nào để vừa thu đúng, thu đủ, vừa khuyến khích sáng tạo?

Pháp luật cần chuyển sang quản lý bằng dữ liệu. Cụ thể:

• Minh bạch dữ liệu thu nhập nền tảng, buộc nền tảng quốc tế phải cung cấp dữ liệu tổng hợp cho cơ quan thuế.
• Đơn giản hóa kê khai điện tử, tạo cổng khai thuế riêng cho người sáng tạo nội dung.
• Có chính sách ưu đãi giai đoạn đầu cho người làm nghề nghiêm túc, nhưng xử lý mạnh tay với hành vi cố tình trốn thuế.

Khi nghĩa vụ thuế trở thành phần tự nhiên, dễ thực hiện trong hệ sinh thái sáng tạo, thị trường nội dung mới có thể phát triển bền vững và minh bạch.

- Cuối cùng, ông có lời khuyên nào dành cho những sáng tạo nội dung để tránh rủi ro pháp lý?

Trước hết, hãy coi mình là một chủ thể kinh doanh chuyên nghiệp. Đã nhận tiền từ nhãn hàng hay nền tảng, nghĩa vụ thuế không còn là lựa chọn.

Thứ hai, phải phân loại nguồn thu rõ ràng (quảng cáo, tài trợ, bán hàng, affiliate…), vì mỗi loại chịu mức thuế khác nhau.

Thứ ba, nên hợp tác với kế toán chuyên nghiệp, tránh tự làm theo “kinh nghiệm truyền miệng”. Việc lưu chứng từ, lập hồ sơ quyết toán hằng năm giúp giảm rủi ro bị truy thu hoặc xử phạt.

Cuối cùng, tuyệt đối không trốn thuế. Minh bạch thuế không phải mất tiền, đó là tấm vé thông hành để người sáng tạo bước vào sân chơi lớn, được bảo vệ pháp lý và khẳng định vị thế trong nền kinh tế số Việt Nam.

Cảm ơn ông về cuộc phỏng vấn!