Vì sao tin giả có đất sống và ngày càng hoành hành?

Trước tiên, tin giả - fake news mà không giống như tin thật thì chẳng ai tin và dễ bị mắc lừa như thế. Fake news luôn luôn bắt đầu từ một hiện tượng, một sự việc gì đó có tồn tại, rồi nó được thêm mắm muối, thêm các chi tiết, thêm các suy diễn, thuyết âm mưu và trở thành một thứ bịa đặt, gây hỗn loạn xã hội. Người ta, chỉ nhìn vào một vài hiện tượng, sự việc tưởng chừng như khá rõ ràng đó, bị lừa dối rằng toàn bộ câu chuyện là có thật, vội vã like, vội vã comment, vội vã share, vô tình hoặc hữu ý tạo điều kiện cho sự giả dối lan toả. Ví dụ, có 1 cái xe điện bị cháy, chẳng cần quan tâm nguyên nhân do đâu, kẻ tung tin giả sẽ vống lên rằng thương hiệu xe điện này rất nguy hiểm, dễ cháy và còn có thể bốc phét thêm vài cái hiểm hoạ khác nữa.

Chúng ta biết rằng có 2 từ cùng liên quan đến khái niệm “thật”. Một là “hiện thực” hay “thực tế” (tiếng Anh là “reality”), chỉ những gì thực sự xảy ra một cách khách quan. Hai là “sự thực” (tiếng Anh gọi là “truth”) chỉ những gì chúng ta tin là thật, là đúng đắn, dựa trên những hiểu biết, quan điểm và niềm tin. Trớ trêu là “reality” và “truth” không nhất thiết là đồng nhất, thậm chí nhiều khi trái ngược. Tôi vẫn thường lấy một ví dụ rất kinh điển để minh hoạ luận điểm này khi giảng bài: Hồi Covid-19, ở Mỹ có 300 ngàn người ch.ế.t. Đó là “reality”. Cái “truth” của ông Donald Trump, lúc đó giữ cương vị Tổng thống thứ 45, là nhờ sự lãnh đạo tài tình của ông ấy mà số lượng nạn nhân Covid ở Mỹ chỉ có chừng đó. Nhưng, cái “truth” của đối thủ Joe Biden là con số nạn nhân là quá nhiều và đó là lý do cho sự lãnh đạo yếu kém của Tổng thống. Bạn thích đứng về phía “truth” - sự thật nào thì tuỳ bạn.

Người ta cũng nói rằng, fake news chỉ có thể được chia sẻ, lan toả, khi nó đánh trúng định kiến của dân chúng. Nếu trong tâm bạn đã có sẵn định kiến về ai đó, doanh nghiệp nào đó, sản phẩm nào đó, thì chỉ một phần nhỏ trong cái tin giả mà bạn nghe thấy có một vài phần trăm “reality” thì bạn sẽ vội vã tin ngay, rất có thể sẽ hành động thúc đẩy nó mà chẳng buồn kiểm chứng. Bởi vậy, khi chúng ta chia sẻ, bình luận, hoặc thậm chí bấm “like” hay thả “ha ha” thì cũng trực tiếp hoặc gián tiếp giúp cái tin giả đó được lan toả, lôi kéo thêm người trong vòng tròn bạn bè của mình vào đọc và tiếp tục lan toả.

Thậm chí, những bài báo, những cái status nói về việc xuất hiện cái tin giả đó, mà không khẳng định một cách rõ ràng và minh bạch nó là tin giả, không có những gạch chéo đỏ trên những hình ảnh nguỵ tạo, thì tin giả vẫn tiếp tục được phát tán. Kỳ lạ không? Đơn giản là vì người dùng thường tiếp nhận thông tin một cách rất hời hợt. Họ chỉ bắt lấy một vài từ khoá, một vài cụm từ phù hợp với định kiến của họ, là họ biến thành người truyền tin ngay.

Tin giả quá nhiều. Sẽ là lạc quan tếu nếu cho rằng có cách thức để miễn dịch với tin giả. Nhưng nếu không hành động, chúng ta sẽ chẳng có cách nào hạn chế tin giả. Với doanh nghiệp hay cá nhân bị dội tin giả, hoang tin, tôi nghĩ rằng cần tuyên bố phản hồi ngay và công khai thông tin, lập luận phản ứng, chủ động cung cấp tin xác thực. Song song, cần phải báo cáo ngay với các nền tảng (ví dụ như Facebook, Tik Tok) để ngăn chặn nguồn tin giả. Tuy nhiên, cách hay nhất vẫn là khởi kiện, giống như VinGroup đang làm. Đối với người dùng, đừng vội vã tin vào cái gì đọc được. Hãy chậm một nhịp, kiểm tra thêm từ các nguồn khác đáng tin cậy. Và nếu có thể, tìm đến những nguồn tin chính thức mà tìm hiểu. Có một điểm lưu ý thôi: đừng bình luận, đừng chia sẻ những gì mình không thực sự hiểu một cách chắc chắn.