Áo Nhật Bình: Từ lễ phục cung đình triều Nguyễn đến biểu tượng văn hóa sống động hôm nay

Khi chiếc áo trở thành “ngôn ngữ quyền lực”

Từ ngàn xưa, trang phục không chỉ để mặc. Nó còn là ngôn ngữ phi văn tự - thứ ngôn ngữ âm thầm phản ánh tôn ti, địa vị, thậm chí quyền lực chính trị. Như nhà nghiên cứu Trần Đức Anh Sơn từng viết, lễ phục cung đình triều Nguyễn vừa cho thấy trình độ thủ công tinh xảo, vừa là “một tấm gương phản chiếu quan hệ xã hội”.

Ngay khi lên ngôi, vua Gia Long (1802-1820) không chỉ lo củng cố lãnh thổ, mà còn quy định chặt chẽ cả trang phục hoàng cung. Từ đó, áo Nhật Bình chính thức ra đời, dành riêng cho hoàng hậu, công chúa, phi tần. Cổ áo hình chữ nhật được gọi là “cổ nhật bình” - vừa tượng trưng cho sự vuông vắn, nghiêm cẩn, vừa khác biệt hoàn toàn với cổ áo tròn, cổ chéo phổ biến trong y phục dân gian.

Không chỉ hình dáng, từng chi tiết nhỏ trên Nhật Bình đều mang hàm nghĩa:

Màu sắc: Hoàng hậu được mặc áo màu vàng nhạt - ngoại lệ hiếm hoi khi sắc vàng vốn chỉ dành cho vua. Công chúa, phi tần được quy định mặc lam, hồng, tím, đỏ son, với sự phân chia rất khắt khe.

Hoa văn: Phượng hoàng, loan, trĩ dành cho nữ giới; rồng chỉ thêu cho vua. Một chiếc áo với phượng loan tinh xảo lập tức xác định được thân phận người mặc.

Chất liệu: Gấm, đoạn, lĩnh, sa, dệt kim tuyến hoặc thêu chỉ vàng - tất cả đều là vải quý hiếm, chỉ dành cho hoàng gia.

Nhìn vào Nhật Bình, không chỉ thấy được thẩm mỹ, mà còn thấy cả một trật tự cung đình được dệt nên bằng chỉ vàng, chỉ ngọc.

Thời trang - hay chính trị?

Trang phục, trong nhiều trường hợp, chính là công cụ của quyền lực. Với Nhật Bình, điều này càng rõ. Cụ thể với lệnh cấm váy của vua Minh Mạng.

Năm 1827, vua Minh Mạng ban chiếu buộc phụ nữ miền Bắc bỏ váy truyền thống, chuyển sang mặc quần ống - một phần của Nhật Bình. Lệnh này khiến dân chúng phản ứng mạnh mẽ, để lại những câu ca dao mỉa mai:

“Tháng tám có chiếu vua ra, cấm quần không đáy, người ta hãi hùng...”

Đây là minh chứng sống động rằng thời trang đôi khi không phải là sự lựa chọn tự nhiên, mà là mệnh lệnh chính trị áp đặt từ trên xuống.

Bên cạnh đó, Nhật Bình còn thể hiện khuôn mẫu Nho giáo trong từng đường kim mũi chỉ. Theo tư tưởng Nho giáo, phụ nữ lý tưởng phải giữ “tứ đức”: công - dung - ngôn - hạnh. Nhật Bình, với cổ áo vuông vức, hoa văn cân xứng, thân áo phủ dài, chính là hiện thân của khuôn phép ấy. Nó vừa tôn vinh nữ giới, vừa giam hãm họ trong vai trò “người vợ hiền, mẹ đảm”, phụ thuộc hoàn toàn vào chồng, cha, con trai

Các nhà nghiên cứu gọi đó là “quyền lực tượng trưng”: phụ nữ được xuất hiện trong nghi lễ, nhưng quyền uy của họ chỉ mang tính hình thức, còn thực chất mọi quyền lực chính trị vẫn nằm trong tay nam giới.

Nữ quyền được “cấp phát”

Điều thú vị là, khi nhìn vào Nhật Bình, người ta thấy rõ sự lưỡng diện. Một mặt, áo mang lại vinh quang cho phụ nữ hoàng tộc, cho phép họ hiện diện công khai, uy nghi trong các nghi lễ lớn. Nhưng mặt khác, chiếc áo cũng nhắc nhở họ rằng quyền lực ấy không thuộc về cá nhân, mà là quyền uy “được cấp phát” từ triều đình.

Nhà nghiên cứu Dương Kim Anh (Học viện Phụ nữ) cho rằng: “Áo Nhật Bình không chỉ làm đẹp, mà còn là công cụ củng cố trật tự tôn ti và giới hạn vai trò phụ nữ. Đó là một biểu hiện tinh vi của chế độ nam quyền thời Nguyễn”.

Thế nên, có thể nói, Nhật Bình chính là “tấm gương kép”: vừa soi chiếu sự lộng lẫy của nữ giới cung đình, vừa phản chiếu những giới hạn mà xã hội đặt ra cho họ.

Nhật Bình hôm nay: vang bóng hay sống động?

Thời gian đã đưa Nhật Bình rời xa chốn cung đình, nhưng không làm nó mất đi sức sống. Ngược lại, vài thập kỷ gần đây, Nhật Bình đã trở lại mạnh mẽ, từ sân khấu, điện ảnh đến đời sống hiện đại.

Trong lễ hội và du lịch, Festival Huế - sự kiện văn hóa lớn nhất cố đô - thường xuyên tái hiện hình ảnh Nhật Bình qua các màn trình diễn cung đình. Du khách trong và ngoài nước không khỏi choáng ngợp khi thấy những thiếu nữ trong áo Nhật Bình bước đi chậm rãi giữa Đại Nội, như thể thời gian quay ngược.

Trong thời trang đương đại, nhiều nhà thiết kế Việt Nam, như Ngô Nhật Huy, đã cách tân Nhật Bình thành áo dài cưới hoặc trang phục biểu diễn. Vẫn là cổ vuông, vẫn hoa văn phượng, nhưng phối cùng ren, lụa hiện đại, biến Nhật Bình thành biểu tượng giao thoa giữa truyền thống và đương đại.

Trong đời sống giới trẻ, không chỉ nghệ sĩ hay nhà thiết kế, giới trẻ cũng hào hứng với Nhật Bình. Từ ảnh kỷ yếu, lễ đính hôn đến bộ sưu tập cosplay lịch sử, Nhật Bình xuất hiện ngày càng nhiều trên mạng xã hội. Với thế hệ trẻ, mặc Nhật Bình không chỉ để đẹp, mà còn để kết nối với cội nguồn.

Ý nghĩa vượt thời gian

Ngày nay, Nhật Bình không còn mang tính phân tầng xã hội. Không ai còn nhìn vào cổ áo vuông hay màu sắc chỉ để đoán đẳng cấp của phụ nữ. Nhưng nó vẫn sống động bởi 3 lý do:

Một là biểu tượng thẩm mỹ. Nhật Bình khẳng định sự tinh tế, khéo léo của nghệ nhân Việt.

Hai là biểu tượng văn hóa: Nhật Bình nhắc nhớ về một giai đoạn lịch sử, khi y phục cũng là chính trị.

Ba là biểu tượng nữ tính hiện đại: Dù từng bị ràng buộc, hôm nay Nhật Bình được phụ nữ khoác lên mình như một cách khẳng định bản sắc, bản lĩnh và niềm tự hào dân tộc.

Áo Nhật Bình từng là chiếc áo định nghĩa thân phận người phụ nữ trong hậu cung triều Nguyễn. Nó vừa đẹp đẽ, vừa nghiêm cẩn; vừa nâng tầm, vừa giới hạn. Nhưng hơn hai thế kỷ sau, lớp bụi lịch sử đã phủi đi.

Ngày nay, Nhật Bình trở thành biểu tượng văn hóa Việt Nam, nơi phụ nữ hiện đại có thể khoác lên mình không phải để tuân thủ khuôn phép, mà để thể hiện bản lĩnh và sự duyên dáng.

Từ “ngôn ngữ quyền lực” của cung đình, Nhật Bình đã trở thành tiếng nói tự do của thời hiện đại.

Nguồn tham khảo:

· Trần Đức Anh Sơn (2015), Trang phục cung đình triều Nguyễn, Bảo tàng Lịch sử VN.

· Ngô Sĩ Liên (2004), Đại Việt sử ký toàn thư, Nxb Văn hóa Thông tin.

· Dương Kim Anh, Lương Văn Tuấn, Penelopa Gjurchilova (2024), Bài giảng Giới và Bình đẳng giới, Trường ĐH Luật Hà Nội – UNDP.

· Lê Thái Dũng (2015), “Vì sao vua Minh Mạng ban lệnh cấm phụ nữ mặc váy?”, Báo Phụ nữ Online.

· Ca dao Việt Nam.