Thực phẩm siêu chế biến: 'Thủ phạm' âm thầm hủy hoại sức khỏe

Thực phẩm siêu chế biến là nhóm sản phẩm được tạo ra chủ yếu từ các thành phần đã qua tinh chế hoặc tổng hợp trong công nghiệp, thay vì sử dụng nguyên liệu thô tự nhiên. Chúng thường không còn giữ lại cấu trúc hoặc giá trị dinh dưỡng ban đầu, mà chứa hỗn hợp các chất phụ gia, hương liệu, chất tạo màu và chất bảo quản nhằm tăng hương vị, kéo dài thời hạn sử dụng.

Thực phẩm siêu chế biến là gì?

Thực phẩm có thể trải qua nhiều hình thức chế biến khác nhau như nấu chín, lên men, đóng hộp, xay nhuyễn hay ngâm muối... Một số phương pháp giúp tăng thời hạn sử dụng, cải thiện hương vị và đảm bảo an toàn thực phẩm bằng cách loại bỏ vi khuẩn có hại.

Tuy nhiên, khi thực phẩm bị can thiệp quá mức, chẳng hạn như tinh chế, bổ sung chất tạo ngọt, phụ gia, chất ổn định hoặc chất làm đặc giá trị dinh dưỡng ban đầu có thể bị suy giảm đáng kể. Đó cũng là lý do thực phẩm siêu chế biến thường bị xem là kém lành mạnh, vì không chỉ mất đi các dưỡng chất tự nhiên mà còn chứa nhiều thành phần nhân tạo, gây ảnh hưởng lâu dài đến sức khỏe.

Hệ thống phân loại NOVA, do các nhà khoa học tại Brazil phát triển và được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cùng Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên Hợp Quốc (FAO) công nhận, được sử dụng rộng rãi để phân nhóm thực phẩm theo mức độ chế biến thay vì chỉ dựa vào thành phần dinh dưỡng. Theo NOVA, thực phẩm được chia thành 4 nhóm chính:

• Nhóm 1: Thực phẩm chưa hoặc chỉ qua chế biến tối thiểu, như rau củ tươi, trái cây, thịt và cá tươi.
• Nhóm 2: Các thành phần thực phẩm chế biến như dầu ăn, đường, muối – thường dùng trong chế biến món ăn tại nhà.
• Nhóm 3: Thực phẩm chế biến, bao gồm các sản phẩm như pho mát, rau củ đóng hộp hoặc bánh mì nướng có thêm muối, đường hoặc chất béo để tăng vị và thời hạn sử dụng.
• Nhóm 4: Thực phẩm siêu chế biến, được sản xuất công nghiệp với nhiều công đoạn phức tạp và chứa các phụ gia như chất tạo màu, chất tạo hương, chất ổn định hay bảo quản – những thành phần hiếm khi xuất hiện trong gian bếp thông thường.

Thực phẩm siêu chế biến ảnh hưởng tới sức khỏe thế nào?

Nhiều nghiên cứu đã cho thấy mối liên hệ rõ ràng giữa việc tiêu thụ thực phẩm siêu chế biến thường xuyên và nguy cơ mắc các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng như béo phì, tiểu đường type 2, bệnh tim mạch và một số loại ung thư. Những sản phẩm như khoai tây chiên, nước ngọt có gas, xúc xích, thịt nguội hay thịt xông khói thường chứa ít dưỡng chất, nhưng lại sử dụng quá nhiều hàm lượng chất phụ gia, chất bảo quản, muối và đường tinh luyện.

Một trong những đặc điểm đáng lo ngại của thực phẩm siêu chế biến là khả năng kích thích vị giác mạnh, khiến người dùng dễ tiêu thụ quá mức. Do chứa mật độ năng lượng cao nhưng lại thiếu protein và chất xơ, nhóm thực phẩm này không tạo cảm giác no lâu, dễ dẫn đến tăng cân. Theo nghiên cứu đăng trên Cell Metabolism (2019), người ăn nhiều thực phẩm siêu chế biến có xu hướng nạp nhiều hơn khoảng 500 calo mỗi ngày so với người ăn thực phẩm ít chế biến, dẫn tới tăng cân đáng kể.

Không chỉ góp phần gây tăng cân, thực phẩm siêu chế biến còn có thể làm tăng huyết áp, cholesterol xấu và lượng đường trong máu – những yếu tố nguy cơ hàng đầu gây bệnh tim mạch, đột quỵ và tiểu đường. Ngoài ra, việc thiếu hụt chất xơ cùng với hàm lượng phụ gia cao còn ảnh hưởng tiêu cực đến hệ tiêu hóa, làm rối loạn hệ vi sinh đường ruột, gây táo bón và viêm ruột mạn tính.

Một số nghiên cứu còn ghi nhận rằng việc sử dụng lâu dài loại thực phẩm này có thể liên quan đến nguy cơ mắc ung thư đại trực tràng, đồng thời ảnh hưởng đến sức khỏe tâm thần như giảm chức năng nhận thức, tăng nguy cơ lo âu, trầm cảm và rối loạn giấc ngủ.

Có nên kiêng hoàn toàn thực phẩm siêu chế biến?

Theo phân loại của hệ thống NOVA, nhiều thực phẩm quen thuộc như ngũ cốc nguyên hạt, sữa thực vật, bánh mì đóng gói hay đậu hộp đều được xem là đã qua chế biến. Điều này cho thấy không phải thực phẩm nào trải qua chế biến cũng gây hại cho sức khỏe.

Vấn đề nằm ở mức độ chế biến và thành phần dinh dưỡng. Thực phẩm siêu chế biến như đồ ăn nhanh, xúc xích, thịt khô, khoai tây chiên hay bánh snack thường ít giá trị dinh dưỡng nhưng lại chứa nhiều đường, muối, chất béo bão hòa và phụ gia. Trong khi đó, những sản phẩm như ngũ cốc nguyên hạt ăn liền, bánh mì làm từ bột nguyên cám hoặc sữa thực vật bổ sung vi chất lại có thể là lựa chọn hợp lý nếu dùng đúng cách.

Dù lý tưởng nhất là ưu tiên thực phẩm ở trạng thái gần với tự nhiên, nhưng không nhất thiết phải loại bỏ hoàn toàn mọi thực phẩm đã qua chế biến. Điều quan trọng là biết chọn lọc và cân bằng khẩu phần để hạn chế tối đa tác hại tiềm ẩn từ thực phẩm siêu chế biến mà vẫn đảm bảo tiện lợi và dinh dưỡng trong chế độ ăn hàng ngày.

Nhiều loại thực phẩm siêu chế biến từ bánh kẹo, đồ ăn vặt đến súp đóng hộp – chứa các chất phụ gia, hương liệu tổng hợp và hợp chất hóa học được tạo ra trong quá trình sản xuất công nghiệp. Phần lớn những thành phần này không dễ nhận biết qua tên gọi và thường khó hiểu đối với người tiêu dùng khi đọc trên nhãn sản phẩm.

Trước những lo ngại về tác động lâu dài của thực phẩm siêu chế biến đến sức khỏe, các chuyên gia dinh dưỡng khuyến cáo nên hạn chế tối đa nhóm thực phẩm này trong khẩu phần ăn hằng ngày. Người tiêu dùng cần chủ động lựa chọn sản phẩm ít đường, ít muối và đọc kỹ bảng thành phần để kiểm soát lượng vi chất nạp vào cơ thể. Bên cạnh đó, nên ưu tiên thực phẩm giàu chất xơ, thực phẩm nguyên chất và chế biến đơn giản để cải thiện dinh dưỡng và bảo vệ sức khỏe lâu dài.