Thị trường số công bằng bắt đầu từ quyền lợi người tiêu dùng
Chuyển đổi số đang làm thay đổi sâu sắc diện mạo nền kinh tế – xã hội hiện đại, nơi các hoạt động thương mại điện tử, giao dịch trực tuyến và dịch vụ số trở nên phổ biến. Trong môi trường này, hành vi tiêu dùng không chỉ là việc mua sắm đơn thuần, mà là sự gửi gắm niềm tin vào sự minh bạch, công bằng và an toàn.
Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng vì vậy không chỉ là yêu cầu pháp lý, mà còn là nền tảng quan trọng để xây dựng niềm tin xã hội – yếu tố then chốt cho sự phát triển bền vững của nền kinh tế số.
Theo Quyết định 411/QĐ-TTg, kinh tế số là hình thái kinh tế lấy công nghệ số và dữ liệu số làm yếu tố trung tâm trong sản xuất, kinh doanh và quản lý. Đặc trưng lớn nhất của mô hình này là “ảo hóa” các hoạt động truyền thống, dẫn đến sự xuất hiện của nhiều mô hình kinh doanh mới như thương mại điện tử, fintech, logistics số... và những thay đổi lớn trong hành vi tiêu dùng, cách thức giao dịch và cơ chế bảo vệ người tiêu dùng.
Tuy nhiên, trong không gian số, người tiêu dùng cũng đối mặt với nhiều rủi ro: từ thông tin thiếu minh bạch, hành vi gian lận thương mại đến việc xâm phạm dữ liệu cá nhân và các khó khăn khi xảy ra tranh chấp. Dữ liệu cá nhân là một loại “tài sản số” có giá trị lớn nếu không được bảo vệ hiệu quả, sẽ bị lạm dụng, ảnh hưởng nghiêm trọng đến quyền riêng tư và an toàn của người tiêu dùng.
Mặt khác, chính công nghệ cũng mang đến cơ hội để nâng cao hiệu quả công tác bảo vệ người tiêu dùng. Trí tuệ nhân tạo (AI), phân tích dữ liệu lớn (Big Data) đang được các cơ quan chức năng ứng dụng để giám sát thị trường, phát hiện vi phạm sớm và tăng cường năng lực quản lý. Trách nhiệm của các sàn thương mại điện tử, nền tảng số và doanh nghiệp công nghệ cũng ngày càng được đặt ra rõ ràng hơn trong việc chủ động bảo vệ người tiêu dùng.
Hành lang pháp lý cho tiêu dùng số an toàn
Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng 2023 được đánh giá là bước tiến quan trọng trong việc hoàn thiện hành lang pháp lý cho thị trường tiêu dùng số. Luật mở rộng phạm vi điều chỉnh sang các giao dịch qua nền tảng số như thương mại điện tử, ứng dụng di động và các mô hình kinh doanh mới.
Đáng chú ý, Luật bổ sung các nhóm người tiêu dùng đặc thù như trẻ em, người cao tuổi, người khuyết tật là những đối tượng dễ bị tổn thương trong không gian số. Ngoài ra, luật cũng làm rõ trách nhiệm của các chủ thể trung gian (sàn thương mại điện tử, nền tảng số, nhà cung cấp dịch vụ) trong việc minh bạch thông tin, xác thực giao dịch và xử lý khiếu nại.
Một điểm mới quan trọng là cơ chế giải quyết tranh chấp trực tuyến được đẩy mạnh, giúp người tiêu dùng tiếp cận công lý dễ dàng, nhanh chóng và thuận tiện hơn. Tư duy quản lý trong luật cũng thay đổi, từ phản ứng sang chủ động, từ xử lý hậu quả sang phòng ngừa rủi ro, phù hợp với đặc điểm của nền kinh tế số vốn nhanh, linh hoạt và phức tạp.
UBCTQG giữ vai trò trung tâm trong bảo vệ người tiêu dùng số
Bảo vệ người tiêu dùng còn là một phần không thể tách rời trong Chiến lược chuyển đổi số quốc gia, trong đó “niềm tin số” được xác định là yếu tố nền tảng cho xã hội số, kinh tế số và công dân số.
Nhằm hiện thực hóa mục tiêu này, việc nâng cao năng lực quản lý, hoàn thiện pháp luật, ứng dụng công nghệ và tăng cường truyền thông, giáo dục pháp luật cho cộng đồng là rất cần thiết.
Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia (UBCTQG) giữ vai trò nòng cốt, đã và đang triển khai nhiều hoạt động thiết thực như: tuyên truyền đa nền tảng, vận hành tổng đài 1800.6838, xây dựng hệ thống e-Consumer Platform để tiếp nhận phản ánh, phối hợp với các sàn thương mại điện tử để kiểm soát gian lận và đặc biệt là ứng dụng AI, Big Data trong giám sát hành vi kinh doanh trực tuyến.
6 định hướng chiến lược bảo vệ người tiêu dùng trong nền kinh tế số
Để thích ứng với sự phát triển nhanh chóng của công nghệ, UBCTQG đề ra 6 định hướng chiến lược:
- Hoàn thiện thể chế, pháp lý: Tập trung vào việc hướng dẫn thi hành Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng 2023, nhất là trong thương mại điện tử và bảo vệ dữ liệu cá nhân.
2. Ứng dụng công nghệ trong giám sát: Phát triển hệ thống dữ liệu quốc gia, nền tảng khiếu nại điện tử, hệ thống cảnh báo rủi ro dựa trên AI và Big Data.
3. Hiện đại hóa hỗ trợ người tiêu dùng: Nâng cấp tổng đài, tích hợp chatbot, phản ánh trực tuyến để người tiêu dùng dễ tiếp cận dịch vụ công.
4. Tăng cường hợp tác doanh nghiệp: Thiết lập cơ chế bảo vệ đa tầng, chuẩn hóa quy tắc ứng xử và thúc đẩy trách nhiệm xã hội.
5. Đẩy mạnh truyền thông, giáo dục tiêu dùng số: Hướng đến cộng đồng, đặc biệt là các nhóm yếu thế như trẻ em, người cao tuổi, người khuyết tật.
6. Tăng cường hợp tác quốc tế: Tham gia các sáng kiến khu vực và toàn cầu để chia sẻ dữ liệu, kinh nghiệm xử lý tranh chấp xuyên biên giới và xây dựng chuẩn mực đạo đức số.
Bảo vệ người tiêu dùng trong môi trường số không chỉ là trách nhiệm của cơ quan quản lý mà là nhiệm vụ của toàn xã hội. Việc xây dựng một hệ sinh thái tiêu dùng an toàn, minh bạch sẽ là nền tảng vững chắc để phát triển kinh tế số, củng cố niềm tin và hướng tới một xã hội số bền vững, nhân văn.
