Mua sắm cuối năm: Vì sao càng giảm giá, người tiêu dùng càng dễ 'vung tay quá trán'?

Trao đổi với Tiếp thị & Gia đình, bà Nguyễn Thị Thu Hương – Cố vấn tài chính tại Công ty Cổ phần Tư vấn đầu tư và Quản lý tài sản FIDT đã phân tích những bẫy tâm lý phổ biến trong mùa mua sắm cuối năm, đồng thời đưa ra các nguyên tắc giúp người tiêu dùng giữ được “ranh giới tài chính” giữa cơn bão khuyến mãi.

Tâm lý "tự thưởng" chi phối hành vi mua sắm cuối năm

- Theo bà, vì sao mùa mua sắm cuối năm lại là thời điểm người tiêu dùng dễ chi vượt kế hoạch nhất? Tâm lý nào đang chi phối hành vi chi tiêu trong giai đoạn này?

Bà Nguyễn Thị Thu Hương: Cuối năm là thời điểm cảm xúc và áp lực xã hội cộng hưởng mạnh nhất, khiến hành vi tiêu dùng trở nên ít lý trí hơn.

Sau một năm làm việc vất vả, nhiều người có xu hướng “tự thưởng”, cho rằng mình xứng đáng chi tiêu thoải mái hơn. Không khí lễ hội, quảng cáo dày đặc và tâm lý đám đông cũng tạo cảm giác nếu không mua sắm thì mình đang “tụt lại”. 

Đây là giai đoạn mà cảm xúc dẫn dắt nhiều hơn tính toán, nên rất dễ chi vượt kế hoạch dù ban đầu người tiêu dùng hoàn toàn ý thức được ngân sách của mình.

- Nhiều người mua vì “sợ bỏ lỡ”, không chắc có thực sự cần món đồ đó hay không. Theo bà, đây có phải là một dạng bẫy tâm lý mà các chiến dịch marketing cố tình đánh vào?

Đúng vậy, tâm lý “sợ bỏ lỡ” (FOMO) là một trong những đòn bẩy tâm lý được các chiến dịch marketing cuối năm khai thác mạnh nhất.

Khi các thương hiệu liên tục đưa ra khung giờ vàng, số lượng giới hạn, giá sốc chỉ trong vài giờ hay chương trình đếm ngược, người tiêu dùng sẽ bị kích thích cảm giác gấp gáp và sợ mất cơ hội.

Não bộ lúc này ưu tiên phản xạ nhanh hơn là cân nhắc xem món đồ đó có thật sự cần thiết hay không. 

Đây là chiến lược marketing rất hiệu quả, nhưng cũng dễ khiến người tiêu dùng đưa ra quyết định mua sắm mang tính cảm xúc hơn là hợp lý.

Làm sao để tránh bẫy chi tiêu và giữ ranh giới tài chính?

- Trong dịp cuối năm, đâu là những “bẫy chi tiêu” phổ biến và làm sao để nhận diện rủi ro này từ sớm?

Cuối năm là thời điểm hàng loạt bẫy chi tiêu được kích hoạt cùng lúc: giảm giá ảo khiến người mua tưởng rằng mình đang “hời”, combo mua thêm tạo cảm giác tiết kiệm dù thực tế là chi quá nhu cầu, và các khoản chi nhỏ nhưng dồn dập như quà tặng, tiệc tùng, du lịch tích lũy thành con số lớn.

Bên cạnh đó, chi tiêu cảm xúc do căng thẳng hoặc muốn giải tỏa cũng khiến nhiều người mua những thứ trước đó chưa từng có trong dự định.

Nhận diện rủi ro từ sớm bắt đầu bằng việc theo dõi chi tiêu hàng ngày, so sánh giá trước khi mua và đặt câu hỏi: mình có định mua món này trước khi nhìn thấy nó không?

- Không ít người quan niệm mua sắm cuối năm là lúc “chi mạnh, đầu năm tiết kiệm sau”. Theo bà, suy nghĩ này có thể gây rủi ro gì cho tài chính cá nhân?

Quan điểm này tiềm ẩn khá nhiều rủi ro tài chính. Thứ nhất, chi mạnh vào cuối năm có thể hình thành lạm phát lối sống, khiến mức chi tiêu cao tiếp tục kéo dài sang đầu năm và làm giảm khả năng tiết kiệm thực tế.

Thứ hai, đây là giai đoạn nhiều khoản chi lớn bắt buộc xuất hiện như bảo hiểm, học phí hoặc các nghĩa vụ tài chính đầu năm, nên việc tiêu hết ngân sách cuối năm dễ dẫn đến thiếu hụt.

Và cuối cùng, nhiều người phải vay mượn hoặc dùng thẻ tín dụng để bù đắp, dẫn đến vòng xoáy nợ kéo dài, ảnh hưởng đến sức khỏe tài chính của cả năm mới.

- Bước vào mùa lễ hội – cao điểm mua sắm, mỗi người nên thiết lập những “ranh giới tài chính” nào để không bị cuốn theo tâm lý chi tiêu quá đà?

Trong mùa lễ hội, việc thiết lập các ranh giới tài chính là cực kỳ quan trọng để giữ sự tỉnh táo.

Mỗi người cần có một ngân sách mua sắm cố định cho tháng cuối năm và cam kết không vượt quá con số này, bất kể mức giảm giá hấp dẫn đến đâu.

Danh sách mua sắm cũng nên được chuẩn bị trước để tránh mua theo cảm xúc. Ngoài ra, áp dụng quy tắc chờ 24 giờ trước khi mua những món giá trị lớn, hạn chế sử dụng thẻ tín dụng và ưu tiên thanh toán bằng tiền thật sẽ giúp người tiêu dùng duy trì sự chủ động, không bị cuốn vào các chương trình khuyến mãi liên tục.

- Kế hoạch tài chính cho cuối năm nên được chuẩn bị từ thời điểm nào và đâu là những khoản mục cần ưu tiên?

Một kế hoạch tài chính cuối năm hiệu quả thực ra không bắt đầu vào tháng 12, mà bắt đầu từ ngân sách hàng tháng.

Khi mỗi tháng đều được phân bổ rõ ràng cho chi tiêu thiết yếu, tiết kiệm, đầu tư và giải trí, phần thặng dư tích lũy trong cả năm sẽ trở thành nguồn lực chủ động để chi cho lễ Tết.

Trong giai đoạn cuối năm, các khoản cần ưu tiên vẫn là những nền tảng cốt lõi: duy trì quỹ dự phòng, đảm bảo các nghĩa vụ tài chính đầu năm và không làm gián đoạn mục tiêu tiết kiệm, đầu tư dài hạn.

Khi những trụ cột này được bảo vệ, phần thặng dư sẽ trở thành khoản “mua sắm không áp lực”, giúp người tiêu dùng tận hưởng mùa lễ hội mà vẫn giữ vững sức khỏe tài chính.

- Cuối cùng, bà có thể chia sẻ nguyên tắc vàng để mua sắm cuối năm mà không ảnh hưởng đến kế hoạch tài chính dài hạn?

Nguyên tắc vàng đơn giản nhưng hiệu quả nhất chính là lập ngân sách trước khi mua sắm và cam kết tuân thủ ngân sách đó. Khi xác định rõ mình có bao nhiêu tiền dành cho mua sắm, người tiêu dùng sẽ chủ động hơn trong mọi quyết định.

Một ngân sách rõ ràng giúp tách bạch giữa nhu cầu thực sự và mong muốn nhất thời, hạn chế mua theo cảm xúc hoặc bị cuốn vào các chương trình giảm giá dồn dập.

Cuối năm có thể là mùa tiêu dùng cao điểm, nhưng nếu có một “trần chi tiêu” được định hình từ đầu, bạn vẫn hoàn toàn có thể tận hưởng niềm vui mua sắm mà không làm lệch kế hoạch tài chính dài hạn của mình.