Loạt 'ông lớn' ngân hàng bị điểm tên sau kết luận thanh tra: Chuyên gia cảnh báo

Kết luận thanh tra Chính phủ đã hé lộ loạt sai phạm trong hoạt động phát hành và sử dụng trái phiếu doanh nghiệp riêng lẻ tại một số ngân hàng thương mại. 

Theo ông Nguyễn Quang Huy, CEO Khoa Tài chính – Ngân hàng, Trường Đại học Nguyễn Trãi, những vấn đề này không đơn thuần là vi phạm kỹ thuật, mà là hệ quả của những lỗ hổng trong văn hóa tuân thủ, cơ chế giám sát và năng lực quản trị rủi ro tại một số tổ chức tín dụng.

Những 'ông lớn' nào bị điểm tên?

Theo kết luận của Thanh tra Chính phủ về việc chấp hành pháp luật trong phát hành và sử dụng nguồn vốn từ trái phiếu doanh nghiệp riêng lẻ của các ngân hàng thương mại, trong giai đoạn từ ngày 1/1/2015 đến 30/6/2023, năm ngân hàng gồm MB, ACB, VPBank, VIB và OCB đã phát hành tổng cộng 255.107 tỷ đồng trái phiếu doanh nghiệp, chủ yếu để phục vụ hoạt động cho vay. Đến ngày 30/6/2023, còn 173 mã trái phiếu đang lưu hành với tổng giá trị 97.828 tỷ đồng.

Kết luận chỉ ra, ba trong số năm ngân hàng nêu trên đã sử dụng nguồn tiền từ phát hành trái phiếu không đúng với mục đích đã công bố. ACB sử dụng 3.700 tỷ đồng từ hai mã trái phiếu để cho vay ngắn và trung hạn, thay vì cấp tín dụng trung dài hạn như phương án phát hành. MB cũng dùng 1.920 tỷ đồng từ 11 mã trái phiếu phát hành năm 2022 để cho vay, trong khi mục đích công bố là bổ sung vốn cấp 2 và đầu tư dài hạn.

Bên cạnh đó, cả năm ngân hàng đều không quản lý riêng biệt nguồn vốn từ phát hành trái phiếu mà hòa chung vào nguồn vốn kinh doanh chung, khiến không thể xác định chính xác dòng tiền được sử dụng cho khoản vay hay khách hàng cụ thể. Thanh tra Chính phủ cũng phát hiện nhiều vi phạm khác như không nêu rõ thời gian giải ngân, không lập kế hoạch sử dụng vốn, và công bố thông tin chậm so với quy định.

Kết luận khẳng định các ngân hàng chưa tuân thủ đầy đủ quy định pháp luật, việc sử dụng vốn thiếu minh bạch và công bố thông tin không đầy đủ, gây rủi ro cho nhà đầu tư và ảnh hưởng đến tính ổn định của thị trường trái phiếu doanh nghiệp.

Chuyên gia cảnh báo ba tầng rủi ro

Theo ông Huy, từ sự việc vừa qua cho thấy, việc sử dụng sai mục đích vốn huy động từ trái phiếu tiềm ẩn ba tầng rủi ro lớn đang hiện hữu.

Thứ nhất, là rủi ro mất cân đối kỳ hạn: khi vốn dài hạn được dùng cho mục tiêu ngắn hạn hoặc phi sản xuất, ngân hàng có thể gặp khủng hoảng thanh khoản.

Thứ hai, là rủi ro lan truyền tâm lý: chỉ một vài vụ việc cũng có thể khiến nhà đầu tư mất lòng tin vào toàn thị trường.

Thứ ba, là rủi ro tuân thủ: khi tổ chức phát hành không giữ cam kết sử dụng vốn, niềm tin thị trường sẽ bị tổn hại nghiêm trọng, một tổn thất khó khôi phục.

Ông Huy cho rằng, nhiều ngân hàng hiện đang hòa chung dòng vốn trái phiếu vào hoạt động kinh doanh chung, khiến việc truy vết và đánh giá hiệu quả sử dụng vốn rất khó khăn. Theo quy định, nguồn vốn trái phiếu phải được tách biệt, có tài khoản riêng, mã định danh riêng và chịu sự giám sát từ kiểm toán nội bộ cũng như bên thứ ba độc lập.

Cần nâng chuẩn phát hành và siết giám sát hậu phát hành

Ông Huy nhấn mạnh, cần nâng chuẩn điều kiện phát hành trái phiếu, bao gồm tiêu chí về hệ số an toàn vốn (CAR), thanh khoản, minh bạch tài chính và kế hoạch sử dụng vốn đã được thẩm định độc lập.

Cơ quan quản lý nên áp dụng xếp hạng tín nhiệm bắt buộc đối với từng đợt phát hành. Thực hiện giám sát rủi ro theo thời gian thực, thay vì chỉ thanh tra định kỳ. Ngoài ra, xây dựng cơ chế cảnh báo sớm, dựa trên phân tích dữ liệu dòng tiền và công nghệ phân tích dữ liệu lớn (big data).

Việc công bố thông tin sai lệch hoặc không minh bạch có thể làm giảm xếp hạng tín nhiệm, ảnh hưởng đến chi phí vốn, khả năng tiếp cận thị trường và cả uy tín của ngân hàng trong mắt nhà đầu tư quốc tế.

“Các tổ chức xếp hạng tín nhiệm quốc tế đánh giá rất nghiêm ngặt các yếu tố quản trị và minh bạch. Một khi triển vọng bị hạ bậc, không chỉ chi phí vốn tăng, mà còn ảnh hưởng lâu dài đến năng lực cạnh tranh của ngân hàng,” ông Huy lưu ý.

Lỗ hổng pháp lý và trách nhiệm giám sát chồng chéo

Một bất cập lớn hiện nay là việc phát hành trái phiếu doanh nghiệp riêng lẻ nằm giữa hai cơ quan quản lý: Ngân hàng Nhà nước và Ủy ban Chứng khoán Nhà nước. Điều này dẫn đến tình trạng giám sát phân tán, thiếu đồng bộ, tạo ra kẽ hở để tổ chức phát hành "lách luật".

Giải pháp là xây dựng mô hình giám sát hợp nhất, chia sẻ dữ liệu giữa các cơ quan, áp dụng công nghệ giám sát tiên tiến và chuẩn hóa các yêu cầu báo cáo sử dụng vốn sau phát hành.

Theo ông Huy, ranh giới giữa xử phạt hành chính và xử lý hình sự phụ thuộc vào mức độ cố ý và hậu quả thực tế của hành vi. Nếu hành vi vi phạm gây thiệt hại cho nhà đầu tư hoặc làm sai lệch báo cáo tài chính, thì hoàn toàn có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự.

Tuy nhiên, ông nhấn mạnh: "Mục tiêu không phải là trừng phạt, mà là thiết lập kỷ luật thị trường để phòng ngừa rủi ro hệ thống".

Ba trụ cột để khôi phục niềm tin thị trường trái phiếu

Để lấy lại niềm tin từ nhà đầu tư, chuyên gia khuyến nghị các ngân hàng cần thực hiện ba trụ cột chiến lược:

Minh bạch hóa toàn bộ quy trình huy động và sử dụng vốn.

Chuẩn hóa quy trình phát hành, gắn trách nhiệm cá nhân rõ ràng.

Xây dựng văn hóa tuân thủ nội tại, coi đó là nền tảng phát triển bền vững.

Kết luận lại, ông Nguyễn Quang Huy cho rằng những sai phạm vừa qua dù đáng tiếc nhưng lại mang ý nghĩa như một cảnh báo tích cực. Nó giúp thị trường nhìn rõ các điểm yếu và thôi thúc cải cách thể chế theo hướng bền vững và minh bạch hơn.

“Minh bạch không phải là chi phí, mà là tài sản chiến lược. Trong thời đại mà niềm tin là ‘vốn mềm’ quý giá nhất, chỉ những tổ chức biết bảo vệ và nuôi dưỡng niềm tin thị trường mới có thể phát triển lâu dài”, ông Huy khẳng định.