Lễ hội mùa Xuân - di sản văn hoá phi vật thể của Việt Nam

Đối với người Việt Nam, mùa Xuân là mùa của lễ hội, thời gian diễn ra các hoạt động văn hoá nhằm cầu chúc một năm mới tốt lành, bình an và thịnh vượng. 

Lễ hội mùa Xuân là gì? 

Lễ hội mùa Xuân là sản phẩm sáng tạo đầy tính nhân văn của tiền nhân trong quá trình lao động và kiến thiết quê hương. 

Được bắt nguồn từ xa xưa với một niềm tin có tính cộng đồng: đời sống của con người ở một mức độ nào đó có thể bị chi phối mạnh mẽ bởi các hiện tượng siêu nhiên, vô hình, bởi vậy con người thành kính với thánh thần, họ tin rằng lực lượng siêu nhiên có thể giúp họ tránh được tai ương, bất trắc và có được một cuộc sống yên ổn, đủ đầy. Với niềm tin tín ngưỡng nguyên sơ ấy, lễ hội ra đời đáp ứng đời sống tinh thần của cư dân nông nghiệp thời cổ. Lễ hội chính là dịp để mọi người bày tỏ lòng thành kính biết ơn đối với những người có công với dân, với nước và đã hóa thân thành sông núi; tri ân tiền nhân, trời, phật và bách thần phù cho quốc thái, dân an, cuộc sống sung túc, một năm an lành, gặp nhiều thuận lợi trong cuộc sống.

Nghi thức của lễ hội mùa Xuân 

Cũng như các lễ hội khác diễn ra trong năm, lễ hội mùa Xuân thường có hai phần: Phần lễ và phần hội. Phần lễ là những nghi thức mang tính tâm linh của những người đang sống đối với tổ tiên, thần linh, những người có tên và không tên có nhiều công lao đối với đất nước, quê hương, làng xóm, dòng tộc. Phần hội là những trò chơi, trò diễn dân gian truyền thống mà hệ thống trò xoay quanh những tích, truyện hoặc phong tục vốn có từ xa xưa gắn liền với di tích phong phú và đặc sắc.

Dịp này, người ta thờ cúng thần linh, các bậc tiền nhân, tôn vinh những vị anh hùng dân tộc và những người có công với đất nước. 

Ý nghĩa lễ hội mùa Xuân 

Lễ hội mùa Xuân cũng gắn bó mật thiết với văn hoá dân gian, góp phần bảo tồn văn hoá dân tộc Việt Nam. Bởi nó biểu trưng cho cộng đồng, không có lễ hội của một cá nhân mà là lễ hội của một nhóm người, của cộng đồng. Trong lễ hội Việt Nam thì cộng đồng tiêu biểu nhất là cộng đồng làng. Trong môi trường hội của làng, tùy theo mỗi nơi tập hợp trở thành một vùng. Ví dụ lễ hội Trường Yên, hoặc Hội Lim, hội Gióng. Từ đó có một lễ hội như lễ hội Đền Hùng, trở thành Quốc lễ. 

Quy mô 

Hiện nay, mỗi năm cả nước có hơn 8.000 lễ hội lớn nhỏ, bình quân mỗi ngày cả nước có gần 30 lễ hội. Trong đó, lễ hội dân gian truyền thống chiếm tới 80% và chủ yếu diễn ra vào mùa Xuân như Lễ hội Đền Hùng (tỉnh Phú Thọ), Lễ hội chùa Hương (Hà Nội), lễ hội Gò Đống Đa (Hà Nội), lễ hội khai ấn Đền Trần (tỉnh Nam Định), hội Lim (tỉnh Bắc Ninh), lễ hội Núi Bà Đen (tỉnh Tây Ninh)... là những lễ hội mùa Xuân truyền thống thu hút rất đông du khách gần xa. 

Các loại lễ hội theo vùng miền 

Miền Bắc 

1. Lễ hội chùa Hương 

Được xem là nét đặc trưng của văn hoá miền Bắc dịp Tết, đây là một lễ hội lớn được tổ chức hằng năm, thu hút số lượng đông đảo các phật tử trên cả nước tham gia hành hương, Lễ hội chùa Hương không chỉ là một lễ hội du xuân thông thường mà còn có ý nghĩa rất lớn, ghi đậm dấu ấn văn hoá, tín ngưỡng thờ của Bắc Bộ. Phần lễ thể hiện tín ngưỡng thờ cúng của một tổng thể tôn giáo ở Việt Nam bao gồm Nho giáo, Đạo giáo, Phật giáo. Phần hội là sự kết hợp những nét văn hoá dân tộc độc đáo với vẻ đẹp của thiên nhiên, đất trời.

Theo Thông tin từ Ban quản lý Di tích và thắng cảnh Hương Sơn, Lễ hội chùa Hương năm 2023 sẽ diễn ra từ ngày 23/1/2023 đến 23/4/2023 (tức từ ngày mùng 2 tháng Giêng đến hết ngày mùng 4 tháng Ba âm lịch), với chủ đề “Lễ hội chùa Hương an toàn – văn minh – thân thiện”. Lễ khai hội sẽ diễn ra vào ngày 27/1, tức mùng 6 tháng Giêng năm Quý Mão.

Năm nay, Ban tổ chức sẽ đổi mới hình thức bán vé tham quan, từ hình thức vé truyền thống sang mô hình vé điện tử, đồng thời, sắp xếp lại các điểm bán vé, phương thức bán vé, bỏ việc bán vé tại 2 cổng Tiên Mai và Đông Khê để bảo đảm thông thoáng, tạo điều kiện cho du khách tham quan, trẩy hội.

2. Hội Lim

 Hội Lim là hội của những làng xã cổ nằm quanh núi Lim và đôi bờ sông Tiêu Tương, là một sinh hoạt văn hoá – nghệ thuật đặc sắc của nền văn hoá truyền thống có từ xa xưa ở xứ Kinh Bắc, cùng với dân ca Quan họ trở thành tài sản văn hoá chung của dân tộc Việt, tiêu biểu cho loại hình dân ca trữ tình Bắc Bộ.

Hội Lim có sự tụ hội, giao thoa của rất nhiều làng quan họ cổ, nơi tái hiện một không gian văn hoá quan họ nguyên bản nhất, từ hát cửa đình, cửa chùa, hát tại gia đình nghệ nhân, hát tại lán, hát dưới thuyền…. Tuy nhiên, sân khấu phổ biến nhất vẫn là đồi Lim và dòng sông Tiêu Tương. Trên chiếc thuyền rồng được sơn son thếp vàng, một bên thuyền là các liền chị xúng xính trong những bộ áo mớ ba mớ bảy, khăn vuông mỏ quạ, khuyên vàng nón thúng quai thao, các liền anh thì đứng hoặc ngồi sát hai phía đầu và cuối thuyền, chỉnh tề với áo lương, quần trắng, khăn nhiễu Tam Giang, tay cắp ô lục soạn.

3. Lễ hội Đền Hùng

Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương thể hiện sự ngưỡng vọng, đồng thuận, tự nguyện của cộng đồng người Việt trên khắp mọi miền đất nước và kiều bào sinh sống ở nước ngoài. Giá trị của tín ngưỡng luôn được bảo tồn, phát triển ngày càng sâu rộng trong đời sống của người Việt và được trao truyền, thực hành từ thế hệ này sang thế hệ khác để trường tồn và lan tỏa cùng sự phát triển của dân tộc.

Giỗ Tổ Hùng Vương - Lễ hội Đền Hùng là lễ hội văn hóa tâm linh lớn nhất trong toàn quốc được tổ chức theo nghi thức quốc gia. Ngày Giỗ Tổ Hùng Vương mùng 10 tháng 3 âm lịch hằng năm đã trở thành điểm hẹn tâm linh của mỗi người dân nước Việt. Việc tổ chức lễ hội giàu giá trị văn hóa truyền thống nhằm tiếp tục nêu cao truyền thống yêu nước, bày tỏ biết ơn sâu sắc các Vua Hùng và các bậc tiền nhân đã có công dựng nước và giữ nước; củng cố khối đại đoàn kết toàn dân tộc Việt Nam trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương và Lễ hội Đền Hùng trong quá trình hình thành, tồn tại đã góp phần quan trọng trong việc tạo nên những giá trị văn hóa truyền thống, lòng yêu nước, tự hào dân tộc, khơi dậy tinh thần đại đoàn kết toàn dân của người Việt Nam. Đây còn là dịp quan trọng để chúng ta quảng bá ra thế giới về một di sản vô cùng giá trị, độc đáo, đã tồn tại hàng nghìn năm, ăn sâu vào tâm hồn, tình cảm, trở thành truyền thống đạo lý “Uống nước nhớ nguồn” của đồng bào cả nước và kiều bào ta ở nước ngoài.

4. Lễ hội chùa Bái Đính

Hàng năm, lễ hội chùa Bái Đính bắt đầu khai mạc vào ngày mùng 6 tháng Giêng và kéo dài đến hết tháng 3 Âm lịch tại chùa Bái Đính, xã Gia Sinh, huyện Gia Viễn. Đây là một trong các lễ hội lớn nhất miền Bắc những ngày đầu xuân, buổi lễ mở đầu cho những lễ hội hành hương về vùng đất cố đô Hoa Lư, Ninh Bình.

Lễ hội Bái Đính hàng năm luôn thu hút đông đảo khách du lịch đến tham gia. Du khách đến đây không chỉ chiêm bái, dâng hương lễ Phật mà còn du xuân, vãn cảnh, chiêm ngưỡng cảnh sắc kỳ vĩ, hòa mình cùng không gian thiêng rộng lớn, thanh tịnh nơi cõi Phật.

Miền Trung

1. Lễ hội đền Vua Mai

Lễ hội Đền Vua Mai là lễ hội văn hoá truyền thống được tổ chức hàng năm vào dịp Rằm tháng Giêng (âm lịch). Để tưởng nhớ công ơn Mai Hắc Đế, lễ hội Đền Vua Mai mang ý nghĩ gợi nhắc về cội nguồn, ôn lại khí thế hào hung của cuộc khởi nghĩa đánh bại quân xâm lược phương Bắc xây dựng Vạn An độc lập; góp phần giáo dục truyền thống tốt đẹp cho nhân dân, nhất là thế hệ trẻ về sự nghiệp dựng nước và giữ nước của dân tộc, nhằm tăng thêm niềm tự hào dân tộc, tình yêu quê hương đất nước.

2. Hội vật làng Sình

Hội vật của làng được hình thành cách đây hàng trăm năm và được duy trì cho đến tận ngày nay, khác hẳn với hội vật ở các làng quê ở Thừa Thiên Huế, người dân làng Sình tổ chức hội vật như một hình thức giải trí đơn thuần trong dịp tết đến xuân về chứ không vì mục đích tuyển chọn người tài, có sức vóc vào đội lính tinh nhuệ của triều đình. Chính vì thế, đây là hoạt động văn hóa truyền thống giàu tinh thần thượng võ, khích lệ việc rèn luyện sức khỏe, lòng dũng cảm, sự tự tin, mưu trí của lớp trẻ. Bên cạnh đó, đối với người dân địa phương, hội vật còn mang ý nghĩa tâm linh là cầu mong một năm mới mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi.

3. Festival Huế 

Với Chủ đề: “Di sản Văn hóa với hội nhập và phát triển”, Festival Huế 2023 sẽ được tổ chức với các hoạt động liên tục, kéo dài trong suốt năm mở đầu bằng Chương trình Khai hội – Lễ Ban Sóc ngày 01/01/2023 và kết thúc bằng Chương trình Countdown ngày 31/12/2023.

Đây cũng là năm kỷ niệm 30 năm Quần thể Di tích Cố đô Huế được UNESCO công nhận là Di sản văn hoá Thế giới, 20 năm Nhã nhạc được công nhận là Di sản Văn hoá Phi vật thể đại diện của nhân loại.

Miền Nam

1. Lễ hội Núi Bà Đen

Hàng năm tại núi Bà Đen có hai lễ hội lớn tiêu biểu: hội Xuân núi Bà và hội vía Bà. Hội Xuân bắt đầu từ ngày mùng 4 tháng giêng và kéo dài trong suốt tháng với các sự kiện, lễ hội truyền thống cách mạng cùng với các sinh hoạt tín ngưỡng tôn giáo. Hội Vía Bà được tổ chức trong ngày 4,5,6 tháng năm âm lịch được xem là lễ hội quan trọng nhất ở núi Bà.

2. Lễ hội Chùa bà Thiên Hậu

Hàng năm, chùa Bà Thiên Hậu tổ chức lễ hội rước kiệu Bà vào ngày rằm tháng Giêng Âm lịch, đây được xem là lễ hội lớn nhất ở Bình Dương, thu hút hàng trăm ngàn lượt khách trong tỉnh và từ các tỉnh thành lân cận đến hành hương. 

Lễ cúng vía Bà được tiến hành vào lúc nửa đêm 14 đến sáng 15 tháng Giêng, khách hành hương đa số là người Việt gốc Hoa từ các nơi. Ngôi chùa được trang hoàng cờ và đèn lồng từ cửa tam quan vào đến điện thờ. Mười hai chiếc lồng đèn lớn trang trí đẹp mắt tượng trưng cho 12 tháng trong năm treo thành một hàng dài trước sân chùa, tạo quan cảnh ngày hội thêm lộng lẫy. Ngày 15, lễ rước kiệu Bà được tổ chức theo lối cổ truyền: kiệu Bà được rước đi xung quanh trung tâm thành phố Thủ Dầu Một cùng đội múa lân, mọi người làm lễ cúng, lễ cầu phúc, cầu lộc cho năm mới tại chùa và trước nhà mình nơi đoàn rước kiệu Bà đi qua.

Một số bất cập của lễ hội truyền thống

Theo GS-TS. Ngô Đức Thịnh, hiện nay, đối với lễ hội nổi cộm lên một số vấn đề, đó là: số lượng du khách đang tăng nhanh đến mức đột biến quá lớn với các lễ hội, đặc biệt là phía bắc, làm nảy sinh nhiều bất cập trong công tác tổ chức, quản lý, một số lễ hội dân gian có hiện tượng pha tạp, vay mượn hoặc cải biên làm biến dạng nghi lễ, lễ hội truyền thống phai mờ bản sắc dân tộc.

Tình trạng lập nhiều ban thờ, đặt nhiều hòm công đức, nhiều khay, đĩa, để tiền giọt dầu còn phổ biến ở nhiều di tích, làm suy giảm yếu tố tâm linh, coi nặng giá trị vật chất, gây phản cảm trong sinh hoat xã hội.

Nguyên nhân

Thứ nhất là sự quá tải về số lượng khách tham gia lễ hội. Vì theo điều kiện lịch sử tự nhiên để lại, khuôn viên của di tích, danh thắng, không gian tổ chức lễ hội có giới hạn nhưng lượng du khách đến tham gia quá lớn, dẫn đến tình trạng quá tải. 

Nguyên nhân nữa là sự mất cân đối giữa nguồn lực đầu tư và hiệu quả tổ chức, ở một số địa phương tổ chức lễ hội bằng ngân sách nhà nước nhưng lễ hội lại thiếu hiệu quả, gây lãng phí tiền của của nhà nước và nhân dân.

Cùng với sự lãng phí đó là sự ganh đua về tổ chức lễ hội, nhiều lễ hội dân gian kéo dài quá thời gian quy định, thiếu căn cứ khoa học, làm cho nội dung nhiều lễ hội trùng lặp, không thể hiện được bản chất đặc trưng và việc khai thác phát huy các diễn xướng, các trò chơi, các hoạt động thể thao dân gian còn hạn chế.

Bên cạnh nghi thức đã được định hình thì có biểu hiện pha tạp, vay mượn và làm cải biến, biến dạng nghi lễ, lễ thức dân gian và có nguy cơ phai mờ bản sắc lễ hội. Thứ 3 là việc tu bổ di tích và sử dụng nguồn thu công đức ở một số nơi thiếu hiệu quả. Cái này do tác động của mặt trái thị trường đã dẫn đến nhận thức sai lệch về mục đích tổ chức lễ hội. 

Nguyên nhân nữa đến từ việc thực hiện nếp sống văn hoá trong lễ hội còn hạn chế. Văn hoá giao tiếp ứng xử trong lễ hội, trách nhiệm ý thức của du khách rất hạn chế như tuỳ tiện xả rác, đốt vàng mã bất chấp quy định của ban tổ chức lễ hội. Không khí hội hè kéo dài, đặc biệt thời điểm đầu năm dẫn đến tình trạng xao nhãng nhiệm vụ lao động sản xuất và vấn nạn cờ bạc, mê tín dị đoan, hành khất, ban hành một số ấn phẩm không được phép xuất bản đem bán cho khách du lịch chưa giảm ở một số lễ hội lớn.

Vấn đề cuối cùng nằm ở công tác tuyên truyền chưa đạt hiệu quả, người dân chưa hiểu rõ giá trị của lễ hội, công đức danh nhân, bảo vệ nơi thờ tự và cảnh quan cũng như các văn bản quản lý lễ hội được ban hành.

Giải pháp

Đối với những hủ tục, lễ hội mang yếu tố bạo lực không phù hợp với xu thế thời đại cần chuyển đổi hình thức thực hành nghi lễ. Các sinh hoạt lễ hội cũng cần đáp ứng nhu cầu tâm linh và giải trí của nhân dân, góp phần giáo dục đạo lý uống nước nhớ nguồn, tạo sự gắn kết trong cộng đồng.

Công tác an ninh trật tự, an toàn giao thông và phòng chống cháy nổ, vệ sinh môi trường và hoạt động kinh doanh hàng hoá, dịch vụ cũng cần được tăng cường.

Tích cực phối hợp với các ban, bộ, ngành trong việc quản lý và tổ chức lễ hội. Tăng cường công tác quản lý và tổ chức lễ hội. Không cấp phép, tổ chức lễ hội tràn lan, vì mục đích thương mại, vi phạm các quy định về nếp sống văn minh.

Tiếp tục đẩy mạnh công tác tuyên truyền, giới thiệu về nguồn gốc và giá trị của lễ hội, di tích và các nhân vật được thờ phụng, tôn vinh. Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra trước, trong và sau khi tổ chức lễ hội. Kịp thời ngăn chặn và xử lý nghiêm các vi phạm, đặc biệt là các hành vi lợi dụng di tích, lễ hội, tín ngưỡng để trục lợi, kích động bạo lực và các hành vi vi phạm pháp luật khác.