Lễ hội đền Vua Mai - dấu ấn văn hóa xứ Nghệ

Vua Mai là ai?

Vua Mai tên thật là Mai Thúc Loan (hoặc Mai Huyền Thành) là vị anh hùng dân tộc, người lãnh đạo cuộc khởi nghĩa nông dân chống lại sự chiếm đóng của nhà Đường ở nước ta vào đầu thế kỉ VIII. Ông quê ở làng Mai Lâm, xã Mai Phụ, huyện Lộc Hà, tỉnh Hà Tĩnh ngày nay nhưng sinh ra và lớn lên tại thôn Ngọc Trừng, xã Đông Liệt (nay là xã Nam Thái, huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An).

Từ nhỏ, Mai Thúc Loan đã phải đi ở, nhưng nhờ sức vóc khỏe mạnh, thông minh, tài trí hơn người lại rất giỏi võ nghệ nên ông đã sớm nổi tiếng trong vùng. Năm 713, khi đất nước bị nhà Đường đô hộ, Mai Thúc Loan đã đứng lên kêu gọi và lãnh đạo nhân dân khởi nghĩa đánh đuổi quân nhà Đường. Ông xưng Đế và lập nên nước Vạn An. Sử gọi ông là Mai Hắc Đế - tức ông Vua Đen họ Mai. Nhà Đường quyết chiếm lại bằng được nước ta, Đường đế sai Dương Tư Húc và Quang Sở Khách sang đàn áp. Sau nhiều trận giao chiến khốc liệt từ lưu vực sông Hồng đến lưu vực sông Lam, Mai Hắc Đế thất trận, thành Vạn An thất thủ, nghĩa quân tan rã. Mai Hắc Đế rút quân và băng hà tại căn cứ Hùng Sơn, sau đó quốc gia Vạn An rơi vào tay nhà Đường. Để tưởng nhớ đến công ơn của Mai Hắc Đế, nhân dân trong vùng đã lập đền thờ ông trên núi Vệ và trong thung lũng Hùng Sơn (nay thuộc xã Vân Diên, huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An).

Ý nghĩa lễ hội đền Vua Mai

Đây là lễ hội văn hóa tâm linh đặc sắc, trở thành truyền thống để mỗi người có thể tưởng nhớ công đức Vua Mai cùng các tướng lĩnh, chư binh của Ngài. Việc tổ chức Lễ hội Đền Vua Mai là điểm nhấn quan trọng trong các lễ hội của tỉnh Nghệ An.

Lễ hội đền Vua Mai là dịp để nhân dân ôn lại khí thế hào hùng, tinh thần bất khuất của cuộc khởi nghĩa Hoan Châu đánh bại quân xâm lược nhà Đường, xây dựng nước Vạn An độc lập trong suốt 10 năm (từ năm 713 đến năm 722). Việc tổ chức lễ hội nhằm giáo dục truyền thống tốt đẹp về sự nghiệp dựng nước và giữ nước của dân tộc, của cha ông ta cho nhân dân, nhất là thế hệ trẻ để tăng thêm niềm tự hào và lòng yêu đất nước.

Qua đây, huyện Nam Đàn được đón du khách về tìm hiểu, tham quan, thưởng ngoạn các giá trị văn hóa thông qua hệ thống di tích đền, lăng, miếu Vua Mai và các di tích, danh thắng khác trên địa bàn nhằm phát huy văn hóa truyền thống và phong tục tập quán tốt đẹp của địa phương, từ đó phát triển du lịch trên địa bàn huyện.

Thời gian diễn ra lễ hội đền Vua Mai

Thời gian lễ hội diễn ra từ ngày 13 đến 17 tháng Giêng, nhưng chính lễ trong 3 ngày 13, 14, 15. Bởi sau các cuộc tế lễ, ngày 16, 17 là đến phần hội với nhiều sinh hoạt văn hóa truyền thống được tổ chức.

Ngày 13 tháng Giêng tiến hành các lễ:

• Lễ rước nước: Trước khi vào hội một ngày, các làng cử người ra sông lấy nước, việc rước nước được tiến hành cẩn thận.

• Lễ mộc dục: Ngay sau lễ rước nước từ sông về làng sẽ cử hành lễ mộc dục, tức là lễ tắm rửa tượng thần để tế khí long ngai.  

• Lễ tế gia quan: Sau khi lau rửa, làm lễ khoác áo đội mũ cho tượng thần (đốt vàng mã), xong việc khoác áo, bắt đầu tuần tế trước long kiệu gọi là tế gia quan. Cùng với các nghi lễ tẩy rửa cho di tượng Vua Mai, ban phụng sự làm lễ khai quang, tẩy uế mang ý nghĩa dọn dẹp vệ sinh trong, ngoài khu di tích và lau chùi đồ tế khí sạch sẽ để đền chuẩn bị cho vào đám. Nước làm lễ khai quang tẩy uế xưa và nay đều dùng nước ngũ vị.

Ngày 14 tháng Giêng: Buổi tối ban tế do Ban phụng sự tiến hành làm lễ yết cáo, xin thần Mai Hắc Đế cho mở hội và mời các chư vị thần linh về dự hội.

Ngày 15 tháng Giêng: Đại tế (lễ tế thần) ý nghĩa mục đích là thỉnh mời và đón rước thần linh về dự hội để dân làng chúc tụng tỏ lòng biết ơn đấng thần linh. 

Quy mô của lễ hội đền Vua Mai

Lễ hội đền Vua Mai xưa không chỉ bó hẹp trong phạm vi tổng Nam Liễu (còn gọi là Xuân Liễu) và các làng phụ cận Diên Lãm, Khả Lãm... mà còn mở rộng ra toàn phủ Anh Sơn, bao gồm (Anh Sơn, Thanh Chương, Nam Đàn, Hưng Nguyên ngày nay). Ngày nay, lễ hội đền Vua Mai được tổ chức tại Khu di tích lịch sử quốc gia Vua Mai Hắc Đế tại thị trấn Nam Đàn, xã Vân Diên, huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An.

Nghi thức của lễ hội đền Vua Mai

Phần lễ của lễ hội đền Vua Mai  

Để tiến hành phần lễ, trong lễ hội trước kia có ban phụng sự tế lễ. Theo các bậc cao niên kể lại, đền Vua Mai xưa kia là đền Quốc tế (Nhà nước tế lễ), nhưng việc phụng sự tổ chức tế lễ lại do tổng Nam Liễu, phủ Anh Sơn đảm nhiệm. Ngày nay, Trung tâm Văn hóa huyện Nam Đàn giao cho 3 người trông coi đền, 4 người túc trực hằng ngày để quản lý và bảo vệ khu miếu mộ Vua Mai. Ngoài ra, còn có Ban chức sự gồm 18 người phục vụ vào những ngày rằm, mồng một và vào dịp lễ hội.

Trong những kỳ đại tế, Ban phụng sự phải đảm nhiệm mọi việc, điều hành các trai tráng và những người khác ở các làng cử về phục vụ. Trải qua thời gian, do điều kiện chiến tranh phá hoại và sự hiểu biết của con người còn hạn chế, cơ sở vật chất của di tích đã mất đi nhiều và những người có hiểu biết về di tích để tổ chức nghi thức và gìn giữ di tích dần mất đi. Sau 50 năm bị đứt đoạn, lễ hội và di tích đền Vua Mai mới có điều kiện khôi phục lại. Ban tế lễ ngày nay chỉ có ba người do Trung tâm Văn hóa Nam Đàn cử ra, khi cần thiết trong những ngày lễ hội thì cử thêm người ở các làng, xã khác tham gia.

Theo nghi thức, chủ tế phải đọc bài văn tế. Nội dung bài văn tế vừa nói lên công tích của Vua Mai cùng các tướng lĩnh của ông, vừa nói lên nguyện vọng cầu xin, những điều tốt đẹp của dân làng. Bài văn tế gốc ở lễ hội đền Vua Mai không còn nữa, bài văn tế hiện nay tuy ngắn gọn song cũng đủ các phần giúp chúng ta biết được về Vua Mai, quan tướng Vua Mai, các vị thần ở các đền xung quanh, Trần Hưng Đạo, Bác Hồ, lý do buổi tế và nguyện cầu của nhân dân. Trong một cuộc tế, hai bên tả hữu mỗi bên có từ 3 đến 6 người làm nhiệm vụ hầu tế (giúp việc cho buổi tế lễ). Phẩm vật là thủ lợn, xôi gà, hương hoa quả, trầu rượu... Từ các đình làng trong vùng, lễ rước các thần thành hoàng về để hợp tế là đám rước linh đình nhất.

Sau khi tế thần xong, kiệu Vua Mai mới rước ra gọi là lễ vi hành. Rước từ đền Vua Mai đi một vòng qua các làng để vua xem hội, hưởng lễ vật dâng cúng và ban phúc cho dân. Nếu đúng vào chu kỳ hai năm thì rước về đền Vua Mai ở Diên Lãm, gọi là rước hoàn cung trong ba ngày kể từ ngày 15 đến 17 tháng Giêng. Nay, lễ rước kiệu Vua Mai hằng năm vẫn còn duy trì và đã trở thành một nghi lễ quan trọng trong lễ tưởng niệm Vua Mai (nguồn gốc của lễ rước sắc từ đền Diên Lãm về Khả Lãm). Hiện nay, kết cấu phần lễ trong lễ hội đền Vua Mai vẫn không thay đổi. Tuy nhiên để đỡ rườm rà về nghi lễ, ban tổ chức lễ hội đền Vua Mai đã lồng ghép lễ tạ vào trong lễ đại tế. Khi đại tế xong, đông xướng hô lễ thành, nghĩa là buổi lễ đã xong, thu dọn thì chủ tế, bồi tế, thượng hương độc chúc, đông xướng, tây xướng và những người dự lễ lần lượt vào chiếu lễ thần.

Phần hội của lễ hội đền Vua Mai

Ngay sau khi rước kiệu Vua Mai vi hành đồng thời hội cũng diễn ra. Khu vực xung quanh đền Vua Mai người đi trẩy hội đông khắp cả một vùng, các phe, giáp, phường hội náo nức đua chen thi tài. Theo truyền thống, ban ngày diễn ra các hoạt động: đua thuyền, đấu vật, đi cầu kiều... Ban đêm có các phường chèo, phường tuồng, hát ví phường vải, hát giặm, hò…

Hiện nay, ngoài các trò chơi dân gian trên còn có các hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể thao khác như: múa, hát, chiếu phim, triển lãm các chuyên đề lưu động, bóng đá, bóng chuyền, tổ chức tham quan các di tích phụ trợ và các di tích lịch sử - danh thắng ở xung quanh khu vực lễ hội như khu di tích Kim Liên, di tích tưởng niệm Phan Bội Châu, khe Bò Đái, bến Sa Nam.

Trong phần hội của lễ hội đền Vua Mai, nhiều trò chơi, hoạt động văn hóa dân gian tiềm ẩn nguồn gốc sâu xa của nó, dần dần trở thành một phong tục đẹp từ ngàn đời nay của nhân dân trong vùng Sa Nam. Trong đó, đua thuyền là hoạt động độc đáo nhất và thu hút đông đảo nhân dân trong làng tham gia, các trò chơi khác như đấu vật, hát đối, đánh đu được tổ chức trong nhiều ngày.

Ngoài ra, khi đến với lễ hội, nhân dân và du khách thập phương còn được thưởng thức các món ẩm thực truyền thống do chính bà con trong làng làm nên như: trà rau má, nem chua, chè lam Phủ Quảng,...

Ngày nay, lễ hội tưởng nhớ vua Mai được chính quyền sở tại tổ chức chu đáo, hoành tráng, thành kính và an toàn. Về nội dung được nâng lên phong phú hơn, có sức lan tỏa rộng lớn hơn. Công tác tuyên truyền cổ động, quảng bá, giới thiệu nội dung lễ hội được chú ý đạt chất lượng tốt hơn, có in ấn và phát hành rộng rãi các ấn phẩm văn hóa để giới thiệu về di tích, về thân thế, sự nghiệp của vua Mai.

Đây cũng là dịp để giáo dục con cháu biết ơn và tưởng nhớ công lao của những bậc tiền nhân đã có công khai ấp lập làng, mang lại cuộc sống ấm no ngày nay, đồng thời góp phần phát triển kinh tế du lịch địa phương, nâng cao đời sống của nhân dân trong vùng Di sản.