Cho AI dùng tác phẩm có bản quyền: Làn sóng lo ngại từ ngành sáng tạo Việt Nam

Mới đây, Hội Sở hữu trí tuệ Thành phố Hồ Chí Minh phối hợp cùng Văn phòng Luật sư Phan Law Vietnam tổ chức buổi tọa đàm về việc các hệ thống trí tuệ nhân tạo có thể được sử dụng văn bản và dữ liệu có bản quyền trong quá trình huấn luyện. Sự kiện thu hút đông đảo người tham dự từ các lĩnh vực âm nhạc, điện ảnh, mỹ thuật, học thuật và pháp lý, cho thấy mức độ cấp bách của vấn đề đang tạo nhiều tranh luận trong cộng đồng sáng tạo.

Tại buổi tọa đàm, các chuyên gia cho rằng đề xuất cho phép AI sử dụng dữ liệu đã được công bố hợp pháp và công chúng được tiếp cận cần được thảo luận cẩn trọng. Nếu quy định chưa rõ ràng, các tác phẩm có bản quyền có thể bị khai thác một cách quá mức mà không có sự đồng ý của tác giả.

Quy định mới gây tranh luận: Nỗi lo “vùng xám” pháp lý

Theo Dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung Luật Sở hữu trí tuệ, điều 7.5 quy định rằng tổ chức và cá nhân có thể sử dụng văn bản và dữ liệu đã được công bố hợp pháp và công chúng được phép tiếp cận để phục vụ nghiên cứu, thử nghiệm hoặc huấn luyện hệ thống trí tuệ nhân tạo, với điều kiện việc sử dụng này không ảnh hưởng bất hợp lý đến quyền và lợi ích hợp pháp của tác giả.

Tuy nhiên, như nhiều chuyên gia đã phân tích tại tọa đàm, chính điều khoản này đang mở ra một vùng xám pháp lý đáng lo ngại. Vấn đề lớn nhất nằm ở cụm từ “công chúng được phép tiếp cận”.

Dự thảo chưa làm rõ phạm vi của khái niệm này, dẫn đến lo ngại rằng mọi tác phẩm được đăng tải trên mạng - kể cả tác phẩm trả phí, nội dung chỉ dành cho người mua, hay dữ liệu trong nền tảng có điều kiện truy cập - đều có thể bị xem như hợp lệ để đưa vào kho huấn luyện AI mà không cần xin phép tác giả.

Điều này đi ngược với thông lệ quốc tế, nơi tác giả thường có quyền từ chối cho AI sử dụng tác phẩm của mình. Quyền này cho phép tác giả nêu rõ rằng tác phẩm của họ không được đưa vào kho dữ liệu huấn luyện AI, dù tác phẩm đã công bố hợp pháp. Ở nhiều nước, chỉ cần tác giả gắn ký hiệu, siêu dữ liệu hoặc tuyên bố rõ ràng, các hệ thống AI buộc phải tôn trọng và không được tự ý thu thập hay sao chép tác phẩm.

Bên cạnh đó, dự thảo cũng chưa đề cập đến cơ chế để tác giả thực thi quyền phản đối. Việc thiếu một quy trình rõ ràng, từ tuyên bố pháp lý đến biện pháp kỹ thuật, khiến quyền kiểm soát tác phẩm của người sáng tạo bị suy yếu đáng kể trong môi trường số.

Không chỉ vậy, điều kiện “không ảnh hưởng bất hợp lý đến quyền và lợi ích hợp pháp của tác giả” cũng bị đánh giá là chung chung. Dự thảo không chỉ rõ liệu yếu tố “ảnh hưởng” được xét trên việc sử dụng dữ liệu gốc hay trên sản phẩm đầu ra của AI. Trong khi đó, nhiều mô hình AI hiện nay có khả năng tạo ra nội dung có thể thay thế hoặc cạnh tranh trực tiếp với tác phẩm gốc, tác động đến giá trị thương mại lẫn danh tiếng của tác giả.

Những khoảng trống này khiến quy định khó áp dụng trong thực tiễn và tạo nguy cơ tranh chấp pháp lý khi AI ngày càng được triển khai rộng rãi trong sáng tạo nội dung.

Những cảnh báo quan trọng từ ngành âm nhạc, điện ảnh và giới học thuật

Liên đoàn Công nghiệp Ghi âm Quốc tế tại Việt Nam nêu rõ hiện nay nhiều hãng ghi âm trên thế giới đã chủ động cấp phép cho doanh nghiệp AI dùng kho dữ liệu âm nhạc để huấn luyện. Đây là thị trường hợp tác có qua có lại, tạo nguồn thu mới cho nghệ sĩ. Nếu Việt Nam cho phép AI sử dụng tác phẩm mà không cần xin phép, thị trường cấp phép này có nguy cơ biến mất, khiến chủ thể quyền thiệt hại nặng.

Ngành điện ảnh cũng đặc biệt lo ngại. Với chi phí sản xuất cao, việc tác phẩm điện ảnh bị đưa vào huấn luyện AI mà không kiểm soát có thể làm giảm giá trị thương mại, ảnh hưởng doanh thu và uy tín của nhà sản xuất.

Các chuyên gia học thuật từ Vương quốc Anh và Việt Nam nhấn mạnh rằng nhiều quốc gia dẫn đầu về AI như Mỹ và Trung Quốc không áp dụng cơ chế cho phép AI thoải mái sử dụng tác phẩm có bản quyền. Báo cáo hồi tháng 5/2025 của Văn phòng Bản quyền Hoa Kỳ cũng khẳng định việc huấn luyện AI khó được coi là sử dụng hợp lý theo luật bản quyền.

Khảo sát tại tọa đàm cho thấy gần 90% khách mời đồng ý rằng tác giả phải có quyền ngăn AI sao chép tác phẩm, và 94,6% đề nghị sửa đổi quy định hiện có để bảo đảm quyền lợi.

Cần một cơ chế cân bằng giữa công nghệ và sáng tạo

Nhiều ý kiến thống nhất rằng Việt Nam cần thiết kế quy định theo hướng chặt chẽ hơn. Một trong những kiến nghị đáng chú ý là chuyển nội dung dự thảo sang nhóm ngoại lệ riêng, có điều kiện cụ thể về minh bạch dữ liệu huấn luyện, nghĩa vụ xin phép trong trường hợp thương mại và cơ chế để tác giả từ chối nếu không muốn tác phẩm bị dùng trong mô hình AI.

Nếu làm tốt, Việt Nam có thể vừa thúc đẩy phát triển AI, vừa bảo vệ giá trị sáng tạo – nền tảng của các ngành nội dung trong nước.